O bateeiro é unha das profesións máis emblemáticas de Galicia, adornada cunha paisaxe chea de bateas que cultivan mexillóns nas rías. Mais o futuro présentase incerto para estes profesionais debido ás consecuencias do cambio climático, cada vez máis evidentes. Fronte a este reto, nace o proxecto MoMeNTO, liderado pola investigadora Laura G. Peteiro, que aposta pola monitorización en tempo real do cultivo de mexillón en batea co obxectivo de mitigar o impacto do cambio climático sobre o sector.
A investigación, iniciada en xullo de 2024 cunha duración prevista de ano e medio, está coordinada polo Instituto de Investigacións Mariñas do Consello Superior de Investigacións Científicas (IIM-CSIC) a través dos grupos Ecofisioloxía, biomarcadores e xestión sostible de Bivalvos (EsMaBa) e Procesos Oceánicos en Cambio Global. Conta tamén coa participación do Instituto de Ciencias do Mar do CSIC e o Consello Regulador do Mexillón en Galicia.
Ademais, destaca a colaboración coa Federació de Productors de Mol·luscs Delta de l’Ebre. Esta iniciativa achega unha perspectiva mediterránea da vida dos mexillóns, considerada unha posible anticipación das condicións climáticas que poderían afectar a especie atlántica. Deste xeito, presentouse na convocatoria do Programa Pleamar, que impulsa plans innovadores nos sectores pesqueiro e acuícola.
Un 2023 climaticamente “marciano”
“A motivación inicial foi o ano marciano que tivemos en 2023”, comeza a explicar Laura G. Peteiro. No Atlántico rexistráronse temperaturas inusualmente elevadas, con días continuados arredor dos 20 graos.
A situación fixo que o equipo mirase cara ao Mediterráneo, onde estas altas temperaturas son máis habituais e producen un problema climático a maior escala. Os termómetros poden chegar a superar os 30 graos neste lado da península, manténdose así durante longos periodos de tempo.
Froito deste contexto, causado polo cambio climático, Peteiro e os equipos vinculados preguntáronse: “Como podemos monitorizar en tempo real a resposta dos mexillóns en cultivo ás elevadas temperaturas?”. A resposta veu da man da valvometría.
Monitorización a través da valvometría
Dende MoMeNTO, estase a controlar o estado do mexillón empregando a valvometría. Este sistema de análise permite aos investigadores coñecer o comportamento do mexillón, proporcionando pistas indirectas sobre o seu estado fisiolóxico. “Usamos esta medida porque nos permite estudala en tempo real”, explica a líder do proxecto.
O obxectivo principal é avaliar o estrés térmico. A ferramenta de monitorización consiste nun sensor Hall, un imán que xera un campo magnético. Para realizar a medición, colócase un sensor en cada unha das dúas valvas do mexillón. Cando está pechado, o campo magnético acada o máximo; a medida que o molusco se vai abrindo, o magnetismo diminúe. Deste xeito, permite calcular os movementos das valvas en tempo real. “Se engadimos ese movemento do mexillón a unha alta frecuencia, podemos obter moita información sobre o seu estado”, aclara a investigadora.
Ao tentar relacionar esta medida con outros parámetros fisiolóxicos, poden detectar cambios no estado do mexillón que “non sempre indican a morte”. Unha simple perda de condición pode outorgar información relevante para o cultivo, xa que permite identificar deterioracións na saúde antes de que se produzan consecuencias máis graves.
Sensor de baixo custo do CSIC
Para levar a cabo este proceso, emprégase un sensor de baixo custo desenvolto polo Instituto de Investigacións Mariñas, en colaboración co Grupo de Oceanografía. Este dispositivo permite medir a valvometría ata en 48 individuos.
Aínda que xa existían sensores comerciais con capacidade para medir este parámetro, estes só permitían controlar entre un e dous individuos, ademais de ter un custo considerablemente elevado. Así, está ferramenta creada polo instituto permite “abaratar custos e monitorizar máis individuos ao mesmo tempo”, explica Peteiro.
Neste sistema, os sensores colocados nos mexillóns están conectados a unha maleta que grava os datos de forma continua. Ademais, tamén contan con outros sensores que rexistran a temperatura e a concentración de clorofila, o alimento principal dos mexillóns. Estes datos recóllense en tempo real e transmítense a terra, onde o equipo pode procesalos.
“Nas bateas localizadas en sitios resgardados, parece que o sistema funciona e se mantén”, comenta a investigadora principal. “Como proba de concepto sabemos que se pode facer”, grazas a traballos previos.
Os últimos anos do mexillón do Atlántico
Con case cinco meses de traballo ás costas, aínda non hai datos deste proxecto, xa que o estudo non se trasladou ao mar. Con todo, nas rías atlánticas lévanse observando dende hai tempo certas cuestións climáticas que afectan o ecosistema.
A periodicidade das estacións está a cambiar, con anos anómalos climaticamente, como foi o 2023. Segundo explica a investigadora, observáronse fenómenos como “pouco vento do norte e temperaturas moi elevadas”, factores que xa comezan a impactar nas costas galegas.
Ademais, nos últimos anos estanse detectando “situacións anómalas” para os mexillóns. Un dos fenómenos contemplados é o desprendemento destes bivalvos das cordas, algo que moitos bateeiros asocian á subida das temperaturas rexistradas no último ano.
A escaseza de sementes de mexillón é outra das preocupacións, aínda que no 2023 ocorreu todo o contrario. Cando o vento do norte escasea e as temperaturas aumentan, atílase a auga dentro das rías e fan que as larvas se manteñan dentro do asentamento. Con todo, os bateeiros “levaban anos queixándose de que estaba diminuíndo a chegada de larvas á ría”, rememora.
Inicios no laboratorio
O proceso comeza no laboratorio, onde o equipo de Laura G. Peteiro parametrizará a resposta do estrés dos mexillóns do Mediterraneo e do Atlántico. Actualmente, están desevolvendo un experimento no que analizan a conducta en oito temperaturas diferentes en función das dúas orixes. “Estamos a ver como o comportamento cambia coa temperatura”, explica a líder, ao mesmo tempo que recollen datos doutras variables fisiolóxicas.
Experimentos previos xa amosaron que, a medida que aumenta a temperatura ata os 15 ou 20 graos, diminúe a porcentaxe de tempo que os mexillóns están abertos. Non é necesario alcanzar as temperaturas mediterráneas para experimentar un gran salto na temperatura.
Tras esta fase experimental, o equipo creará un algoritmo baseado nos datos da valvometría. As sinais deste parámetro aseméllanse a un electrocardiograma, no que se poden identificar sinais características do estrés. “Non mide o latexo do mexillón, senón o comportamento das valvas”, aclara Peteiro. A pesar diso, esta información é crucial para coñecer o estado do molusco.
O seguinte paso será unha proba de concepto en ambientes reais, no Atlántico e Mediterráneo, para comprobar se os limiares de estrés difiren segundo a contorna.
Destino: unha ferramenta para os produtores de mexillóns
“Este proxecto está sentando as bases para un sistema de alerta temperá do estrés térmico”, explica Laura Peteiro. O obxectivo é que os bateeiros coñezan o estado dos mexillóns e adopten alternativas de manexo para minimizar as perdas no cultivo. Con todo, o desenvolvemento dunha ferramenta podería concretarse nun segundo proxecto, xa que primeiro é necesario demostrar a viabilidade do sistema. “Ese sería o futuro ao que queremos chegar”, informa.
Esta ferramenta podería materializarse como unha app ou software dende o cal os produtores poderían comprobar se os seus mexillóns están ben ou se están a sufrir algún tipo de estrés. Así, en colaboración con organismos ligados á miticultura, “queremos ir gañando ao sector para que as ferramentas que queremos desenvolver realmente sirvan”, explica a investigadora.
Este sistema de preaviso axudaría a anticiparse ao estrés térmico e tomar medidas preventivas. Por exemplo, trasladar as cordas a bateas na boca da ría, con temperaturas menos elevadas, ou acurtar os ciclos de cultivo. Segundo Peteiro, o máis beneficioso para os mexillóns de Galicia é a intermitencia, asegurando suficiente alimento e unha temperatura máis baixa, mantendo as condicións ás que os moluscos están adaptados.
Cando ás condicións climáticas cambian, “cústalles adaptarse, pero rematan facéndoo”, comenta. Non obstante, os extremos que estamos a vivir son sempre prexudiciais. “O cambio climático vai aumentar a frecuencia e intensidade dos fenómenos”, o que xa se percibe a simple vista. Neste contexto, no que é difícil predicir, “precísanse datos en tempo real”, conclúe Laura G. Peteiro.
