Co aumento da esperanza de vida, xorde unha pregunta clave: como vivir máis anos, sen perder calidade de vida? O Consenso Global sobre Recomendacións Óptimas de Exercicio para Mellorar a Lonxevidade Saudable en Adultos Maiores ofrece unha resposta contundente: o exercicio físico non é un complemento, senón un piar de tratamento.
Apoiado por décadas de investigación e a colaboración de expertos de 40 países, o documento propón un cambio de paradigma: os programas de exercicio personalizados deben ser tan esenciais como un tratamento farmacolóxico a todas as idades, pero especialmente na atención aos adultos maiores. Non se trata de engadir anos á vida, senón de garantir que eses anos se vivan con autonomía, enerxía e benestar integral. Ademais, propoñen estratexias concretas para combater a fraxilidade, manter a independencia e reducir os custos no sistema de saúde.
Das andainas ao adestramento de forza: por que as recomendacións deben evolucionar
A relación entre exercicio e envellecemento saudable non é unha idea nova. Desde a década de 1970, estudos epidemiolóxicos demostraron que o exercicio regular reduce o risco de enfermidades crónicas como as doenzas cardiovasculares, a diabetes e a osteoporose. Con todo, as recomendacións xenéricas, como “camiñe 30 minutos” ou “sume 10.000 pasos diarios”, quedaron obsoletas para adultos maiores con condicións de saúde complexas.
Estudos recentes revelan que o adestramento de forza progresivo —con pesas ou máquinas— é clave para preservar a función muscular, cuxa perda acelera a fraxilidade. O problema, advirten os expertos, é que moitos programas actuais fallan por dosaxe insuficiente. “Do mesmo xeito que ocorre cos fármacos: se a dose é baixa, o efecto é nulo. Nalgúns casos, o exercicio prescrito é tan lixeiro que equivale a un placebo”, explica o informe. Algo que sería inaceptable no ámbito farmacolóxico.
A solución, segundo o consenso global, é tratar o exercicio como unha “prescrición médica de precisión”, individualizada, supervisada e axustada ás necesidades de cada paciente. E non como unha opción secundaria dentro da atención médica.
Compresión da morbilidade: máis anos saudables
Unha das mensaxes clave do consenso é o concepto de compresión da morbilidade: acurtar ao máximo os anos de discapacidade na vellez e maximizar os anos de vida con boa saúde. Segundo a evidencia, programas estruturados de exercicio poden engadir ata dez anos de vida saudable, superando os beneficios de moitas intervencións farmacolóxicas.
O consenso abandona as recomendacións universais e salienta a importancia de plans individualizados, que inclúen:
- Avaliación integral: Determinar o estado de saúde, capacidades e riscos individuais.
- Programas estruturados: Incluír exercicios aeróbicos para a saúde cardiovascular, adestramento da forza e potencia muscular para fortalecer músculos e adestramento de equilibrio para previr caídas.
- Obxectivos centrados no paciente: Deseñar plans adaptados ás preferencias individuais para aumentar a motivación e a adherencia.
- Programas multicompoñentes: Integrar tarefas físicas e cognitivas para fortalecer a agudeza mental e a resiliencia.
Non só é prevención: o exercicio como tratamento
Un dos puntos máis destacados do consenso é que o exercicio non só prevén enfermidades, senón que tamén as pode tratar. En adultos maiores con fraxilidade ou sarcopenia (perda muscular severa), o adestramento de forza progresivo e o adestramento interválico de alta intensidade (HIIT) demostraron ser altamente eficaces para preservar a forza muscular e resistencia cardiovascular.
Tamén se destaca que o adestramento de forza pode complementar os tratamentos farmacolóxicos para enfermidades como o párkinson e os trastornos cardiometabólicos, potenciando a súa efectividade e reducindo efectos adversos. En casos de hipertensión leve, programas de adestramento cardiovascular poden reducir a necesidade de fármacos ata nun 30%.
Substituír medicamentos por exercicio
A polifarmacia —uso de múltiples medicamentos— é un problema frecuente na poboación maior, aumentando o risco de interaccións prexudiciais. Este consenso salienta que o exercicio pode, en certos casos, substituír ou reducir a necesidade de medicamentos para afeccións como a hipertensión e a depresión, diminuíndo así a carga medicamentosa e os riscos asociados.
A pesar de tan abafadora evidencia, a prescrición de exercicio físico continúa sen estar completamente integrada nos sistemas de saúde. Aínda que cada vez máis hospitais incorporaron programas de exercicio para pacientes cardíacos, oncolóxicos e aqueles ingresados en unidades de xeriatría, estes adoitan centrarse na fase inicial do tratamento, con acceso a ximnasios especializados e un seguimento limitado nos primeiros meses.
Con todo, a infraestrutura segue sendo un desafío e, na práctica, prescribir un medicamento resulta mais sinxelo que desenvolver e implementar un programa de exercicio, a pesar dos seus beneficios probados.
Os profesionais da saúde necesitan formación
Outro obstáculo clave é a falta de formación en prescrición de exercicio entre os profesionais da saúde. Moitos médicos de atención primaria, entre outros, carecen de coñecementos específicos sobre como prescribir programas de exercicio físico adaptados a cada paciente. Para que estes programas sexan efectivos, necesitaríanse especialistas dentro do sistema de saúde capaces de guiar os pacientes nun proceso progresivo de mellora.
Aínda que o investimento inicial en infraestrutura e persoal poida parecer elevado, a longo prazo o impacto económico sería positivo. Reducir a carga de enfermidades crónicas mediante o exercicio diminuiría os custos asociados a hospitalizacións e tratamentos prolongados, representando unha estratexia eficiente para a sostibilidade dos sistemas de saúde.
O consenso avoga por iniciativas como Exercise is Medicine, que promove a avaliación e prescrición do exercicio como un “signo vital”, ao mesmo nivel que a presión arterial ou a frecuencia cardíaca. Exemplos exitosos como o programa VIVIFRAIL, apoiado pola OMS, demostran que grupos comunitarios de exercicio melloraran a capacidade funcional e reducen o risco de caídas en adultos maiores.
Máis aló dos beneficios individuais, os beneficios económicos dos programas de exercicio regular en adultos maiores son incuestionables. A prevención de hospitalizacións e a redución da necesidade de coidados prolongados poden aliviar significativamente a carga sobre os sistemas de saúde. Ademais, os programas de exercicio grupais promoven o benestar emocional e social, combatendo a soidade e fortalecendo as redes de apoio.
Unha chamada á acción
O Consenso Global non é só unha guía: é un manifesto para repensar o manexo das enfermidades nas persoas maiores. “A fraxilidade non é unha escusa para evitar o exercicio: é a razón definitiva para prescribilo”, sentencia o documento.
A meta é ambiciosa pero alcanzable: formar e incluír especialistas en prescrición de exercicio físico dentro do sistema de saúde, crear alianzas con centros comunitarios e normalizar a prescrición de exercicio físico como parte dos tratamentos médicos. Como conclúe o informe, “vivir máis anos non é suficiente se non podemos levantarnos cada mañá con ganas de vivilos”.
Cláusula de divulgación: Mikel Izquierdo recibe fondos da Unión Europea e do Ministerio de Ciencia e Innovación, Axencia Estatal de Investigación (AEI), Unión Europea NextGenerationEU/PRTR con número PLEC2021-0080171 e EU Funded H2020-DIABFRAIL-LATAM (H2020-SC1-BHC-825546).
