Hai dúas décadas chegaba ao levante peninsular unha especie de mosquito orixinaria do sueste asiático. Tratábase do Aedes albopictus, coñecido popularmente como mosquito tigre polas raias brancas que caracterizan a este insecto e que se asemellan ás do gran felino. Aínda que infinitamente máis pequeno, o mosquito tigre tamén ten o seu perigo, xa que é un potencial transmisor de virus como o zika, o dengue e o chikungunya. O Aedes albopictus non só foi quen de viaxar ata o continente europeo establecéndose en zonas como Andalucía ou Estremadura: dende o ano pasado xa se atopa en Galicia, e non semella que vaia ser erradicado das zonas onde está a repetir a súa presenza este verán. Ademais, este mosquito prefire as temperaturas moito máis tépedas do norte, onde a choiva e a humidade favorecen a súa reproducción e crecemento.
Dende a aparición do mosquito tigre en Galicia no 2023, cun caso que foi notificado por un usuario a través da aplicación de ciencia cidadá Mosquito alert, a Rede Galega de Vixilancia de Vectores (ReGaViVec) combina o poder das redes de trampas instaladas en todo o territorio galego coa maior sensibilización da poboación con respecto á importancia da prevención na saúde pública. Este ano o mosquito tigre chegou antes de tempo na parroquia de Moaña, e no que vai de verán xa se identificaron tres exemplares no barrio de Teis, en Vigo. Segundo a subdirectora xeral de Información sobre Saúde e Epidemioloxía, Marta Piñeiro, este feito deixa en evidencia a pegada da ciencia cidadá na saúde pública e que “a poboación ten moi presente que as mellores barreiras para protexer a saúde son o control e a prevención”.
A ciencia cidadá, unha achega imprescindible
Piñeiro explica que cada vez hai máis notificacións de casos que se fan directamente a través desta aplicación: “Calquera cidadán pode advertir sobre a presenza dun mosquito tigre, ou dunha picada, e incluso incluír imaxes”. Aínda así, son os entomólogos das Universidade de Vigo e Santiago que pertencen á rede de ReGaViVec os que verifican que se trata dun Aedes albopictus. A colaboración entre a poboación e os expertos exemplifícase á perfección no caso de mosquito tigre e axuda á rede a chegar ás contornas onde non é habitual que se atopen as trampas de mosquitos que se instalan para o seguimento das poboacións máis presentes en Galicia.
Aínda que ReGaViVec leva en funcionamiento dende o ano 2017 e ten trampas de todo tipo, principalmente a súa actuación céntrase no medio rural e nas zonas boscosas, preto dos focos de auga onde adoitan criar os mosquitos. “O Aedes albopictus é un pouco diferente, xa que prefire as zonas máis urbanas e, de feito, cría nos pequenos depósitos de auga que se atopan nos ambientes máis domésticos. Ademais, o seu comportamento tamén é distinto, xa que é moito máis activo e diúrno que os outros mosquitos, de xeito que moitas veces temos que ir a buscalo a estas contornas”, conta a subdirectora.
A contorna doméstica, principal foco
É aquí onde entra en xogo a colaboración de todos os axentes da vida pública, xa que o principal problema deste mosquito é que é moi doméstico: “Aínda que os concellos colaboran e a súa función é vital, é moi importante que a poboación coñeza como evitar ao mosquito tigre na contorna doméstica. Hai que baleirar a auga de lugares como os maceteiros, os depósitos ou os pneumáticos, xa que é aí onde se adoita atopar este espécime”.
Outra das maiores axudas de cara ao control da poboación de mosquito tigre en Galicia é, segundo Piñeiro, a experiencia previa doutras comunidades do Levante, onde o Aedes albopictus leva anos afincado: “O que fixemos foi falar coas autoridades sanitarias destes lugares para consultar cales foron os seus pasos e como xestionaron eles as medidas de prevención con cada concello”. A maiores, explica que a rede tiña unha colaboración co CSIC para o emprego da aplicación Mosquito alert, “a cal xurdiu un pouco antes da detección do primeiro espécime en Galicia. Cando a coñecemos pareceunos moi útil e dende entón o seu emprego non fixo máis que medrar”.
Capacidade para transmitir virus xa presentes en Europa
A perigosidade deste mosquito radica na súa capacidade para transmitir virus como o dengue, que aínda non se considera endémico no continente europeo malia os distintos gromos que se produciron en países como Italia, Francia e mesmo España. Agora que o Aedes albopictus está presente en Galicia, esta deixa de ser unha comunidade sen risco de que a poboación padeza enfermidades como o zika, o dengue e o chikungunya. Aínda así, explica Piñeiro, a prevalencia destas enfermidades en Galicia é moi anecdótica: “Nos últimos catro anos non tivemos ningún caso de virus zika, e do chikungunya a media é dun caso por ano. Temos máis dengue, e de feito en América Latina tiveron agora un gromo bastante importante, mais todos os casos que se detectaron en Galicia eran importados, o cal quere dicir que os pacientes contaxiáronse ao viaxar ao estranxeiro”.
A presenza do mosquito tigre obriga as autoridades sanitarias a levar unha serie de medidas especiais de control no caso da xente que padece ditas enfermidades, como evitar que o mosquito chegue a picar a unha persoa infectada: “Tamén entran en xogo os centros de atención aos viaxeiros, xa que os cidadáns que visiten países onde haxa unha alta incidencia de dengue deben recibir información sobre como protexerse e evitar a picada dos mosquitos”, explica Piñeiro. Unha vez voltan da súa viaxe, vixíanse os síntomas para que se poida identificar a enfermidade precozmente no caso dun contaxio.
Un futuro máis cálido
Factores como o cambio climático e a globalización inflúen na expansión deste mosquito e nunha maior presenza en países como España das que fai non moito eran consideradas enfermidades tropicais. No caso do Aedes albopictus, o quecemento global e unha menor diferencia térmica entre as tempadas do ano e as medias térmicas do día e da noite inflúen na súa actividade: “Se no pasado a súa etapa máis produtiva era entre os meses de agosto e setembro, agora semella que as primeiras aparicións deste mosquito danse en xuño e que o seu período de actividade vai ata outubro”.
O eixo entre natureza, biodiversidade e saúde global é un equilibrio complexo, onde o movemento dunha das pezas xera unha consecuencia nas outras sempre. Dende hai anos a OMS centra os seus esforzos nunha aposta polo enfoque One Health ou Unha soa saúde, facendo un chamamento a enfrontar os distintos retos do eixo dun xeito común, e non por separado. Segundo a OMS, as actividades humanas e os ecosistemas sometidos a estrés crearon as novas condicións propicias para a aparición e a propagación de enfermidades: “O comercio de animais, a agricultura, a gandería, a urbanización, as industrias extractivas, o cambio climático, a fragmentación dos hápitats e a invasión de zonas silvestres” son algúns dos factores que poñen en risco a saúde global ao estragar a saúde dalgunha destas tres pezas.
A nosa saúde depende hoxe da saúde do planeta. É por iso, segundo Piñeiro, que o mellor que se pode facer no caso do mosquito tigre é previr, estar atentos e controlar a expansión do Aedes albopictus no resto das provincias galegas. Temos da nosa parte á ciencia, o compromiso da cidadanía e o exemplo doutras comunidades para conseguilo.
