Galicia non adoita vivir grandes sismos como os que acontecen noutras zonas do planeta. Porén, de cando en vez as fallas que atravesan o territorio lembran que a tectónica de placas está aí. Alén dos movementos tectónicos, responsables de movementos como o acontecido no ‘triángulo’ de Lugo, que espertou a medio país en maio de 1997, ou do enxame sísmico que tivo lugar o ano pasado en Pontevedra, hai un lugar onde a actividade é moito maior e concentrada ca na contorna: o encoro de Belesar, no río Miño. Nunha área de poucos quilómetros cadrados entre os concellos de Taboada, Chantada e O Saviñao, as medicións do Instituto Geográfico Nacional (IGN) rexistraron preto de 200 pequenos terremotos nos últimos anos. Un fenómeno ao que xa prestaron atención varios traballos de investigación sobre sismicidade.
O último dos terremotos tivo lugar no municipio de Taboada na madrugada do luns 21 ao martes 22. Foi moi leve, de magnitude 1.4, pouco máis ca o que provocou o ano pasado a explosión da pirotecnia de Paramos, en Tui. A raíz deste último sismo, o catedrático de Xeoloxía Juan Ramón Vidal Romaní subliña que “non convén descartar que, pola súa escasa profundidade e magnitude, estea relacionado coa chea e baleirado do encoro de Belesar, que produce efectos sísmicos sobre os terreos adxacentes”.
Segundo o profesor emérito da Universidade da Coruña, “ao contrario que noutras zonas de actividade sísmica, en Taboada non hai unha estrutura notable de fractura. E o feito de que a maioría de hipocentros sexan moi superficiais indica que non se trata do movemento dunha falla activa”.
Un fenómeno coñecido e estudado
É algo que se comenta desde pouco despois da inauguración de Belesar, proxecto ideado por Fenosa e inaugurado por Franco en 1963. O xornalista Afonso Eiré, que realizou un libro sobre a historia da presa e as consecuencias que trouxo para os veciños de toda a zona, fala do tema dos terremotos na súa obra, e de como as persoas que viven preto os senten de forma habitual. Cabe subliñar que Belesar é o encoro máis grande de Galicia, e que durante a súa construción obrigou ao traslado de vilas enteiras, como Portomarín, así como o asolagamento de zonas cun enorme valor arqueolóxico, como Castro Candaz. Ten unha capacidade de máis de 650 hectómetros cúbicos, ocupa 2.000 hectáreas, ten unha profundidade máxima de 135 metros e unha cola que o fai máis extenso (aínda que moito máis estreito) que as rías de Arousa ou Vigo.
Tamén o corroboran enxeñeiros que coñecen ben a zona e a estrutura. De feito, é algo habitual en moitas presas. Os terremotos de Belesar son un feito coñecido, estudado e medido constantemente polo equipo de técnicos, enxeñeiros e demais especialistas que traballan alí. Manuel Herrador, profesor da Escola de Técnica Superior de Enxeñaría de Camiños, Canles e Portos da Universidade da Coruña, realizou a súa tese de doutoramento neste encoro, estudando o comportamento do formigón que compón a enorme estrutura, e conta como se producen estes terremotos: “Estamos falando de moitos metros de auga, polo que tanto o baleirado como a chea do encoro, segundo as necesidades que haxa, produce unhas presións enormes. A auga infíltrase nas rochas con moita forza, porque hai unha cantidade moi grande empurrando, e pode chegar a ‘estimular’ algunha falla”.
Con todo, insiste Herrador, o fenómeno está controlado: “Non se move nada en Belesar sen que sexa rexistrado e medido, e cos protocolos que hai, non podemos pensar que vaia haber unha catástrofe”.
Desde a sismoloxía, outros estudos mencionan tamén a relación entre os cambios de nivel da presa de Belesar e os movementos sísmicos. En 2002, xeólogos do CSIC e a Universidad de Oviedo presentaron na Assembleia Hispano Portuguesa de Geodesia e Geofísica unha comunicación na que analizaban a actividade sísmica no noroeste da Península. Alén do gran foco do triángulo sísmico de Sarria-Triacastela-Becerreá, destacan a zona de Taboada. E presentan a posibilidade de que Belesar teña algo que ver na actividade sísmica. Tal e como se pode ver na base de datos do IGN, e como remarca Vidal Romaní, a maioría dos terremotos que se rexistran na zona son superficiais, con profundidades menores a 10 quilómetros.
Así, escriben os xeólogos, “cabe destacar a localización de sismos sobre grandes estructuras xeolóxicas en áreas moi próximas a embalses, podendo tratarse dunha sismicidade inducida polos mesmos. Un caso chamativo é o do leste de Taboada (Lugo) onde os epicentros están moi próximos ao encoro de Belesar, ubicado sobre a falla de Valdoviño“. Tamén falan os autores doutras presas, como a de Riaño, en León, erixida sobre a falla de Ventaniella; precisamente Riaño é un dos dous puntos, xunto ao canón submariño de Avilés, con máis focos de actividade, segundo os autores, que engaden: “Nas dúas zonas pode producirse unha considerable achega de auga á propia falla”, como sinalaba Manuel Herrador.