A principios de 2024, publicouse un artigo no que se destacaba a ameaza potencial da infección polo virus Oropouche para a saúde global. Seguramente, o seu nome non lle resultará familiar ao lector, pero en realidade non era unha novidade: desde que foi detectado por primeira vez en 1955 en Vega de Oropouche, unha vila situada no pequeno país caribeño Trinidad e Tobago, reportáronse ao redor de 500.000 casos.
No que vai de 2024, xa ocasionou máis de 8.000 infeccións en Brasil, Bolivia, Colombia, Perú e Cuba. Con todo, o que xerou maior alarma é a confirmación das dúas primeiras mortes humanas atribuídas ao patóxeno, así como a detección de casos en Estados Unidos, Italia, España e Alemaña.
Cales son os seus síntomas?
O virus Oropuche é un arbovirus —o mesmo grupo ao que pertencen os responsables do dengue, o zika e a chikungunya— que se transmite a través da picadura de certos insectos. Neste caso, o principal vector é a especie Culicoides paraensis, aínda que o virus tamén foi illado dos mosquitos Culex quinquefasciatus e Ochlerotatus serratus.
O ciclo de vida do Oropouche permítelle circular na natureza, infectando tamén a outras especies como primates non humanos, aves e preguiceiros. Este último animal deu lugar ao nome común da enfermidade que ocasiona: febre do preguiceiro.
Os síntomas máis comúns son os típicos das enfermidades transmitidas por arbovirus: febre alta (ao redor de 39°C), dor de cabeza, dor ocular, muscular e articular, náuseas, vómito e sarabullo. Nalgúns casos, aínda que con menos frecuencia, reportáronse complicacións como sangrado leve, encefalite (inflamación do cerebro) e meninxite (inflamación do tecido que recobre o cerebro).
É importante sinalar que, do mesmo xeito que o virus do zika, a evidencia suxire que o virus Oropouche podería asociarse con abortos espontáneos e microcefalia (tamaño significativamente reducido da cabeza nos bebés que acaban de nacer). Con todo, requírense máis estudos para confirmar esta relación.
Non hai tratamento específico nin vacina
O diagnóstico da febre do preguiceiro realízase mediante probas moleculares similares ás que se utilizan para detectar a covid-19, pero adaptadas ao patóxeno que a produce.
En caso de infección, a Organización Panamericana da Saúde unicamente recomenda repouso, analxésicos e abundante hidratación. Isto débese a que aínda non existe un tratamento especifico para a patoloxía, aínda que se probaron varios compostos antivirais.
Desafortunadamente, tampouco hai vacinas dispoñibles, pero existen varias candidatas que demostraron ser seguras e capaces de inducir unha boa resposta inmune en ensaios con animais de laboratorio.
As estratexias actuais para previr a febre do preguiceiro céntranse en evitar as picaduras do vector con axuda de mosquiteiros e repelentes. O problema é que este insecto é pouco susceptible a ditos repelentes e tan pequeno que ás veces logra atravesar as redes dos mosquiteiros. Para contrarrestar estes problemas púxose en circulación o insecticida químico deltametrina como método de control.
Clima de preocupación
O último gromo de febre do preguiceiro ocorre nun clima de crecente preocupación global. Recentemente, a Organización Mundial da Saúde declarou a mpox como unha emerxencia sanitaria internacional. Mentres tanto, un gromo da enfermidade do lexionario en Italia causou a morte de catro persoas. E en Estados Unidos, a encefalite equina cobrou unha vida.
Ante estas e outras noticias similares, por que dá a sensación de que o mundo é cada vez máis perigoso? Existen, polo menos, tres razóns: un incremento no número de casos, unha mellor detección e un aumento da comunicación.
Razóns da expansión
En primeiro lugar, o ciclo de vida dos insectos transmisores está directamente relacionado coa dinámica dos ecosistemas. Por exemplo, o quecemento global alterou a distribución e abundancia dos mesmos. Así, actividades vitais como o metabolismo, a taxa de fecundidade e o desenvolvemento de ditos insectos vense beneficiadas co aumento das temperaturas.
Ademais, os vectores adaptáronse a zonas urbanas. Con poboacións máis grandes e densas, increméntase a posibilidade de trasmisión e gromo de enfermidades infecciosas. En 1960 estimábase que o 33% da poboación mundial vivía en zonas urbanas, mentres que en 2020 a porcentaxe ascendía ao 56%.
Adicionalmente, cambios na frecuencia e intensidade das inundacións, secas e incendios forestais poden provocar unha selección de cepas virais debido á exposición de novos nichos. A perda de diversidade de especies e a redución de ecosistemas tamén xera un desequilibrio ecolóxico que permite a emerxencia e prevalencia de enfermidades.
Mellor detección e vixilancia
A identificación rápida e precisa de microorganismos patóxenos é esencial para o diagnóstico e a resposta. O emprego de novas ferramentas que complementan os métodos tradicionais epidemiolóxicos (rastrexo de contactos e modelos matemáticos) mellorou a vixilancia dos gromos e a prevención.
Entre os novos instrumentos atópanse os estudos xenómicos. Estes permiten determinar non só a presenza dun patóxeno, senón mesmo a variante específica do mesmo ou o tipo de virus que circula nunha poboación.
Estes estudos permitiron detectar que o aumento de casos da febre do preguiceiro entre 2022 e 2024 en varias contornas rurais e urbanas da rexión amazónica occidental brasileira foi unha variante reordenada do virus. Dado que o material xenético do patóxeno se atopa dividido en tres segmentos —S (do inglés small), M (medium) e L (large)—, existe a posibilidade de que se produza un reordenamento xenómico. É dicir, segmentos de diferentes virus afíns poden combinarse dentro da célula que infectan. Isto repercute tanto na evolución do propio virus como na trasmisión e gravidade da infección.
Finalmente, a implantación dun sistema de diagnóstico baseado en vixilancia molecular podería levar ao reporte de novos casos. Así, co virus Oropouche non se realizara antes un seguimento fóra da Amazonia.
Maior comunicación global
Non debemos esquecer que a cobertura dos medios se revelou como unha estratexia importante para controlar as enfermidades emerxentes e reemerxentes.
Por exemplo, por mor da pandemia de covid-19, os espazos dedicados á comunicación da ciencia en medios dixitais aumentaron un 30% en México entre 2019 e 2020. Isto pode alentar os comportamentos saudables e o estado de alerta dos médicos, o que contribúe ao aumento no número de casos identificados.
En definitiva, a febre do preguiceiro exemplifica como as condicións ambientais e sociais favoreceron a aparición tanto do gromo actual como doutras enfermidades emerxentes e reemerxentes. Ademais, mostra os avances nos sistemas de detección e a eficiencia da comunicación global.
Con todo, e aínda que o aumento de casos pode atribuírse aos tres factores antes mencionados, os progresos en detección e comunicación terán un impacto limitado se non se melloran os citados factores sociais e ambientais.
*Yersain Ely Keller de la Rosa é biólogo e mestre en Ciencias Bioquímicas na Universidade Nacional Autónoma de México. Kevin Navarrete é investigador no laboratorio de Bioloxía Molecular de bacterias patóxenas no Instituto de Microbioloxía da Academia Checa de Ciencias (Praga).
Cláusula de divulgación: As persoas asinantes non son asalariadas, nin consultoras, nin posúen accións, nin reciben financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declaron carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado anteriormente.
