O pasado martes a Organización Mundial da Saúde (OMS) declarou a emerxencia internacional por mpox ante o incremento de casos desta varíola símica no continente africano e fóra das súas fronteiras. Despois de rexistrar 15.000 casos e ata 461 falecementos a causa da enfermidade no que vai de ano, as autoridades africanas declararon a emerxencia de saúde pública. España é o país europeo con máis casos de mpox, cun total de 8.104 positivos dente o ano 2022, dos cales 264 corresponden a este 2024.
En Galicia, segundo os datos da Consellería de Sanidade, o número de contaxios por mpox permanece este ano na cifra de seis persoas. Este martes o Ministerio de Sanidade reuniu na Ponencia de alertas aos representantes de todas as comunidades autónomas co obxectivo de decidir que medidas empregar para o control e prevención da situación sanitaria no país.
Unha probabilidade baixa de contaxio
“A detección e rápida propagación dun novo clado (variante) de mpox no este da República Democrática do Congo, a súa detección en países veciños que non o reportaran con anterioridade e o potencial dunha maior propagación dentro de África e máis aló é preocupante”, declarou o director xeral da organización, Tedros Ghebreyesus.
A rápida expansión cara países como Paquistán ou Suecia dunha variante ata o de agora só presente no Congo foi o que fixo saltar a alarma e, de feito, os organismos europeos para o control e a prevención de enfermidades infecciosas xa agardan unha suba de pacientes infectados no continente. Aínda así, subliñan, a probabilidade de transmisión do virus en Europa é moi baixa “sempre e cando os casos importados sexan diagnosticados rapidamente e se implementen as medidas de control pertinentes”.
Que implica a declaración de emerxencia internacional e como vai afectar a Galicia? Hai algunha posibilidade de vivir unha pandemia como a que foi ocasionada polo SARS-CoV-2?
Unha enfermidade endémica en África
A varíola símica (Monkeypox para a poboación anglosaxoa) é unha enfermidade infecciosa causada polo virus mpox, pertencente á familia da varíola humana Poxviridae e detectada por primeira vez nun laboratorio danés na década dos anos 60.
O virus ten unha presenza endémica en África, e a sintomatoloxía da enfermidade é moi similar á varíola: febre, dor muscular, malestar xeral, calafríos e erupcións que causan feridas na pel. Ademais, o mpox inclúe a inchazón dos ganglios linfáticos.
Existen dous liñaxes filoxenéticos principais do virus, un establecido na cunca do Congo (Clado I) e outro na rexión occidental do continente africano (Clado II). O primeiro, que inicialmente só estaba presente en África central, é moito máis agresivo, segundo informa a OMS. No último ano, comezaron a intensificarse os casos de persoas contaxiadas por Clado Ib, unha nova versión do Clado I que presenta unha sintomatoloxía máis grave e, segundo semella, ten unha maior facilidade para o contaxio.
Os nenos serían máis vulnerables a esta variante do Clado I e, de feito, na República Democrática do Congo e os países adxacentes moitos dos casos de falecementos a causa da infección corresponden a menores de 15 anos.
2022 e 2024, dúas emerxencias distintas
Dous anos denantes, Tedros Ghebreyesus anunciaba nunha rolda de prensa a declaración dunha emerxencia de saúde pública de importancia internacional polo incremento de casos de mpox fóra das fronteiras africanas. O gromo, causado polo Clado II ou variante occidental, afectou a un gran número de países de Europa e América como Inglaterra, Portugal, os EEUU e Canadá, onde o virus non é endémico. En Galicia, no ano 2022 producíronse 122 contaxios desta variante xenética. Finalmente, a OMS declaraba o fin da emerxencia o 10 de maio de 2023, aínda que a situación de tranquilidade non duraría moito.
Un ano despois, a comunidade internacional pon de novo o foco no virus mpox a causa da taxa de mortalidade do 10 % para as infeccións ocasionadas polo Clado I, moi elevada en comparación ao 1 % da variante xenética que se estendeu no 2022.
Obxectivo: evitar a pandemia
Nun artigo de The Conversation, a catedrática e experta en bioseguridade global da Universidade de Sydney Raina MacIntyre analiza a recente emerxencia ocasionada polo Clado I e explica: “Esta decisión desencadea agora unha resposta internacional coordinada ante un acontecemento extraordinario e a mobilización de recursos, como vacinas e probas de diagnose, para frear a propagación desta enfermidade infecciosa”. Aínda así, conta, a OMS non declarou ao mpox como pandemia: “Máis ben, as medidas postas en marcha están deseñadas para evitar que se converta nunha“. Para conseguir este obxectivo é fundamental controlar a situación do actual gromo de Clado Ib dentro de África, achegando recursos para diagnosticar, tratar e curar.
Para Carmen Elena Gómez, investigadora do Centro Nacional de Biotecnoloxía (CNB-CSIC) e experta nos virus da familia Poxviridae, a finalidade desta nova emerxencia é a prevención e a precaución: “Non estamos ante a mesma situación que hai catro anos, cando o SARS-CoV-2 apareceu sen previo aviso. Levamos moito tempo estudando o virus da varíola símica, coñecemos como actuar e hai vacinas e tratamentos para frear os síntomas”.
Segundo as declaracións recollidas polo Science Media Center de España de Jacob Lorenzo-Morales, director do Instituto Universitario de Enfermidades Tropicais e Saúde Pública de Canarias, as medidas propostas polo Goberno central son as adecuadas para o noso territorio: dispoñemos dun sistema de saúde sólido e dunha capacidade para diagnosticar e tratar aos pacientes. “É certo que en África non está ocorrendo o mesmo, xa que non teñen os medios adecuados nin vacinas suficientes. Quizais non estaría mal que a UE mirara fóra das dúas fronteiras e apoie ao continente africano”. Para Lorenzo-Morales, o que toca é manter unha vixilancia constante ante a cepa do Clado I, “que adoita comportarse dun xeito máis virulento”.
A varíola do mono en Galicia
Na reunión co Goberno Central, os representantes da comunidade galega trasladaron a necesidade de intensificar a información sobre esta enfermidade (características, síntomas, países con gromos, etc) nos lugares que reciban viaxeiros das zonas afectadas por esta variante: “O obxectivo do Executivo galego é que o viaxeiro dispoña de toda a información para que, en caso de aparición de síntomas característicos como poden ser as lesións na pel, saiban que facer e onde acudir”. Na reunión, os representantes de Saúde Pública de Galicia tamén solicitaron información sobre as doses de vacinas contra a varíola das que dispón o Ministerio de Sanidade e como adquirilas dun xeito inmediato.
Segundo os datos do Ministerio, España dispón na actualidade de 500.000 vacinas para a varíola. Cada vial pode administrar ata cinco doses por vía intraepidérmica, o cal ascende a cifra de vacinas a dous millóns de doses. Polo de agora, a decisión tomada é non vacinar a toda a poboación nin realizar controis fronteirizos.
Outro dos acordos da reunión é recomendar ás persoas que teñan previsto viaxar a algún dos países afectados polo gromo acudir aos Centros de Vacinación Internacional para valorar a posible indicación da vacina “segundo as características clínicas individuais e o tipo de viaxe”, segundo explicaron nun comunicado. Na reunión, Valencia e outras comunidades autónomas acordaron ampliar os puntos de vacinación dentro das áreas metropolitanas. No caso da comunidade galega, plantexouse a posibilidade de tomar medidas de prevención nos aeroportos e nos medios públicos de transporte.
A varíola humana, erradicada
En Galicia vacináronse ata 1.420 persoas fronte a varíola, 549 cunha dose e 871 coa pauta completa. A intención máis inmediata do Executivo galego, din, é captar aos pacientes que só recibiron unha dose e administrarlles a segunda.
Para Gómez, o principal inconveniente fronte esta nova alerta sanitaria é que a meirande parte de poboación xa non está vacinada: “A varíola humana erradicouse no planeta hai máis de 40 anos, de xeito que a partires dos anos 80 a xente deixou de vacinarse porque xa non era necesario”. É por iso que a infección podería ser máis preocupante en determinadas persoas, xa que o sistema inmune non está preparado para combatela. Aínda así, Gómez non considera que sexa necesario iniciar unha vacinación masiva senón que o máis lóxico, di, “é vacinar ás persoas cun maior risco por patoloxías previas, idade ou exposición á contorna sanitaria”.
Unha menor capacidade para mutar que o SARS-CoV-2
É comprensible amosar preocupación ante o aumento de casos de mpox a nivel mundial. No 2019, unha situación similar puxo ao planeta enteiro nunha especie de standby. Aínda así, o virus da varíola é completamente diferente ao coronavirus, comezando pola súa estrutura: “Os virus da familia Poxviridae como o Monkeypox están formados por cadeas dobres de ADN, mentras que o SARS-CoV-2 é un virus ARN”, explica Gómez. O xenoma deste virus é moitíismo máis longo, e a súa taxa de mutacións moito máis baixa que a dos virus de ARN, o cal reduce a probabilidade de que se produzan novas cepas ou variantes máis virulentas.
Outra das diferenzas radica no método de contaxio. Aínda que os Clados de varíola símica poden propagarse a través de materiais contaminados ou mediante as vías respiratorias, é moito máis complicado que ocorra. O contacto íntimo, é dicir, a transimisión sexual, ou o contacto directo coa pel infectada e as lesións son as maneiras máis doadas de que o virus penetre no noso organismo. Segundo os centros de control de enfermidades, as persoas infectadas por mpox son contaxiosas ata o momento no que a erupcións curan por completo e fórmase unha nova capa de pel. As pústulas poden manterse na pel durante dúas ata catro semanas.
Unha enfermidade desatendida máis
Malia que a enfermidade é coñecida dende hai décadas ata o de agora só existía no continente africano, co cal non está amplamante estudada, e moito menos atendida. De feito, descoñécese cales son os seres vivos que actúan como o vector transmisor nos humanos, aínda que os pequenos roedores serían, segundo os últimos estudos, os mamíferos máis susceptibles de facelo. Tampouco existe unha vacina específica para o mpox, senón que a que se emprega é a da varíola humana. Recentemente, un estudo publicado en Nature analizaba a efectividade do antiviral Tecovirimat, indicado para os casos de varíola símica: resultou ser igual de efectivo que o placebo. A clave para enfrontar esta nova emerxencia sanitaria é clara: Europa ten que deixar de mirar o seu propio embigo se quere previr e non tratar.
A colaboración con África, unha necesidade
En declaracións ao SMC España, o portavoz da Sociedade Española de Enfermidades Infecciosas e Microbioloxía Clínica Javier Membrillo de Novales aposta pola vixilancia da situación en África: “Temos que monitorizar estreitamente a situación actual na República Democrática do Congo e noutros países africanos para comprender o alto número de contaxios non vencellados ás relacións sexuais e a súa posible relación con mutacións no virus que poderían modificar a súa capacidade para ser transmitido por gotas”. O mesmo opina Mar Faraco, secretaria da Asociación de Médicos de Sanidade Exterior: “Os nosos esforzos deben centrarse en colaborar e mellorar o acceso a medidas de control (vixilancia, diagnose, prevención xeral e vacinación) ao nivel do gromo en África, sen esquecer manter ―e actualizar― o que xa existe na nosa contorna europea”.
O certo é que o estrago das contornas salvaxes e a deforestación reducen cada vez máis a distancia entre a natureza e os humanos. Isto, sumado a un maior tráfico e movemento a causa da globalización, conforma un auténtico cóctel para un mundo no que os avisos e as alarmas sanitarias deixaron de ser noticia hai tempo.
