O 28 de abril de 2025, un apagamento masivo deixou sen subministración eléctrica a millóns de persoas en España e Portugal durante varias horas. As redes sociais enchéronse rapidamente de fotos de rúas colapsadas polo tráfico, comercios pechados e cidadáns desconcertados. Pero unha imaxe en particular volveu captar a atención do público: os andeis baleiros de papel hixiénico nos supermercados.
A escena evocaba recordos recentes: o inicio da pandemia de covid-19 en marzo de 2020, cando a incerteza xeneralizada e o medo ao confinamento impulsaron adquisicións masivas de produtos considerados esenciais. Aínda que a orixe de ambas as crises é radicalmente distinta, o comportamento colectivo de compra compulsiva repítese.
Pero que impulsa a poboación para acaparar papel hixiénico ante calquera tipo de ameaza?
Falta de provisións en tempos de pandemia
Durante os primeiros meses da pandemia do coronavirus, a venda de papel hixiénico multiplicouse ata por cinco nalgúns países. As imaxes de persoas empuxando carros cheos de rolos volvéronse virais, xerando ao mesmo tempo alarma e burla. Diversos estudos trataron de comprender este fenómeno desde distintas perspectivas.
Unha revisión realizada polo grupo do investigador español Javier Labad identificou varios mecanismos que poderían explicar este comportamento. Entre eles, destacan os nesgos cognitivos sociais como o “efecto bandwagon” (cando as persoas imitan comportamentos observados noutros) e o estrés provocado pola situación.
A percepción de escaseza, magnificada por redes sociais e medios de comunicación, incrementou a ansiedade e levou a moitas persoas a actuar de forma impulsiva. O mesmo estudo identificou un papel significativo de certos trazos de personalidade, como a tendencia a ser organizado, prudente e previsor que se asocia cunha maior provisión de produtos, e a ansiedade ou dependencia emocional, que se relaciona cunha maior percepción de ameaza.
Curiosamente, este comportamento foi máis frecuente en países como Australia, Xapón ou Taiwan, o cal apunta á existencia de diferenzas culturais na reacción ao risco.
Doutra banda, un artigo australiano do Centre for Emotional Health fixo unha distinción entre o acaparamento reactivo por crise e o trastorno de acumulación patolóxico (hoarding disorder), que require criterios clínicos para o seu diagnóstico. Segundo os autores, a provisión puntual de papel hixiénico ante situacións de emerxencia non debe considerarse patolóxico, aínda que pode xerar consecuencias sociais como a falta de abastecemento e tensións entre os consumidores.
Símbolo cultural de seguridade
Aínda que poida parecer anecdótico, este produto ten un forte valor simbólico en moitas culturas occidentais. Como sinala o sociólogo australiano Jon Stratton, representa unha parte esencial da vida moderna, vinculada ao control, á hixiene persoal e á dignidade. A súa posible escaseza vívese como unha ameaza directa á nosa rutina civilizada. Neste sentido, comprar papel hixiénico non responde necesariamente a unha necesidade inmediata, senón a un desexo de conservar unha sensación de orde no medio do caos.
Durante a pandemia de covid-19, houbo intentos de explicar o fenómeno por causas fisiolóxicas: aproximadamente entre un 10% e un 12% de pacientes presentaban diarrea como síntoma. Con todo, como apunta Labad, estas explicacións non xustifican o comportamento colectivo global, xa que as compras masivas producíronse antes mesmo de que se coñecese esa característica do virus. O factor máis determinante parece ser a incerteza e a forma en que as persoas buscaron aferrarse a algo tanxible para recuperar o control.
Esta conduta non é nova. En 1973, un simple chiste do comediante Johnny Carson sobre unha posible escaseza de papel hixiénico provocou unha onda de compras en Estados Unidos.
Recentemente, o toilet paper challenge (reto viral en Youtube e TikTok que consistía en facer malabares cun rolo de papel hixiénico) mostrounos ata que punto este obxecto se converteu nunha icona emocional colectiva.
Do confinamento ao apagamento: patróns que se repiten
O recente apagamento reactivou patróns de comportamento similares aos observados durante a crise do covid-19. Aínda que non houbo risco sanitario inmediato nin peche de fronteiras, a interrupción de servizos básicos xerou unha percepción de vulnerabilidade que activou respostas instintivas de autoprotección.
Este fenómeno pode entenderse como unha percepción do risco. Nos casos en que a causa é incerta ou invisible (como un virus, un fallo eléctrico ou un ciberataque), as persoas tenden a sobrecompensar adquirindo bens que asocian con seguridade. O papel hixiénico, ao non caducar, ter un uso cotián e ocupar espazo visible na casa, cumpre ese rol de “reserva de tranquilidade”.
Neste sentido, tanto o acaparamento durante a pandemia como o observado tras o corte do servizo eléctrico deben verse como expresións dunha mesma lóxica emocional: o desexo de controlar o incontrolable.
Nunha sociedade saturada de información, pero vulnerable á desinformación e aos rumores virais, estas reaccións colectivas non son irracionais, senón, a final de contas, profundamente humanas.
Cláusula de divulgación: José Miguel Soriano del Castillo non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado.
