Ante a ameaza da instalación dunha macroplanta de celulosa pola empresa Altri, apoiada pola Xunta de Galicia, a cidadanía mobilizouse en masa para defender os dereitos do río Ulla como ecosistema. Pero non só iso: empeza a emerxer unha demanda profunda e audaz de democracia ambiental.
O Ulla non é o primeiro nin o único. En varios lugares do mundo, os ríos empezaron a reclamar o seu lugar no debate político e xurídico. Xa non só flúen, regan e arrastran sedimentos, tamén esixen dereitos.
En 2024, o río Tins, no Concello de Outes na Coruña, converteuse nun dos primeiros cursos fluviais europeos cunha Declaración formal de dereitos. E nestes días, outro río galego, o Ulla, situouse no epicentro dunha batalla política e xurídica pola vida que podería moverse na mesma dirección.
E se o Ulla tivese personalidade xurídica e voz política como a ten o Mar Menor desde 2023? E se a ría de Arousa tivese o seu propio órgano de gobernanza cun Parlamento do Río, como xa se ensaia noutras partes do mundo?
A primeira declaración dos dereitos dun río en España
A Declaración de Dereitos do Río Tins foi pioneira en Galicia, e en toda España. Naceu como parte do proxecto “Renatur-Outes”, que integrou institucións locais, tres universidades galegas, asociacións e centros educativos, co apoio do Ministerio para a Transición Ecolóxica.
Nun proceso participativo innovador, veciños e veciñas imaxinaron primeiro como querían que fose o río en 2033, debateron dereitos para a auga, como o de fluír sen obstáculos, o de non ser contaminada ou o dereito da biodiversidade incluíndose dentro dela. Tamén formularon deberes colectivos de coidado e de respecto e compromiso de responsabilidade dos humanos.
Articulada nun traballo concreto de renaturalización do río Tins, esta declaración non é xuridicamente vinculante, pero o seu valor simbólico e comunitario é inmenso. Trátase dun acto político que recoñece o río non como obxecto pasivo, senón como suxeito vivo en relación recíproca con todo o que vive.
Esta forma de declarar codependencia e corresponsabilidade profundas entre o humano e a contorna natural xera novas formas de representación política compartidas entre humanos e non humanos. En 2023, España xa dera un paso histórico: como sinalabamos máis arriba, o Mar Menor converteuse no primeiro ecosistema europeo con personalidade xurídica, grazas a unha mobilización cidadá sen precedentes para reverter a súa extrema degradación.
Este avance pioneiro, conseguido grazas a unha Iniciativa Lexislativa Popular, incluíu a creación dun Comité de Representantes constituído formalmente a través dun Real Decreto aprobado o pasado 11 de febreiro de 2025, que está encargado da súa defensa e da súa restauración.
A composición cidadá definitiva deste comité de gobernanza segue pendente dun proceso de selección que finalizará en xuño de 2025, aínda que xa se formularon alertas e críticas sobre a súa falta de consolidación legal e a súa débil participación cidadá efectiva.
A pesar destas limitacións, o caso do Mar Menor xa se observa en toda Europa como un referente dunha novo paradigma de gobernanza ecocéntrica, como destaca un recente informe do Instituto Heinrich Böll.
O río Ulla e a defensa cidadá das plataformas “Altri NON”
En 2024, Greenpeace, Ecoloxistas en Acción e Amigos da Terra lanzaron un chamamento a todos os concellos da ría de Arousa para que recoñecesen os dereitos do Ulla, a exemplo do río Tins, definíndoos como un “dereito á vida e á existencia como ecosistema en equilibrio para continuar dando vida e benestar ás comunidades humanas e non humanas que vertebra e acolle”.
O detonante: o proxecto da macrocelulosa de Altri na localidade de Palas de Rei (provincia de Lugo). A oposición foi masiva: máis de medio millón de firmas recolléronse baixo o lema “Altri Non”.
Con multitudinarias manifestacións, a cidadanía está a esixir non só frear un proxecto contaminante, senón tamén redefinir o marco político da relación entre natureza e sociedade.
O parlamento do río
O alcance da Declaración en defensa do Ulla ten o potencial para ir moito máis alá do ecolóxico porque reclama explicitamente unha “forma de pleno exercicio dos dereitos establecidos no Convenio de Aarhus no ámbito dos dereitos de participación”. Este apartado formula unha demanda de dereito político: que as comunidades ribeiregas participen activamente nas decisións que afecten o río e á xustiza ambiental.
Aquí é onde o concepto dun “parlamento do río”, como institución que represente o ecosistema e articule a democracia ambiental desde o local, podería cobrar un novo alcance en Galicia e no resto de Europa. A referencia directa aos principios establecidos no Tratado de Aarhus permite abrir unha nova etapa para a democracia ambiental, tan limitada actualmente, cunha institucionalización política baseada nos dereitos da natureza.
Os ríos con parlamento
A idea pode parecer utópica, pero xa se experimenta en varias partes do mundo. En Nova Zelandia, o río Whanganui ten personalidade xurídica desde 2017 e conta cun órgano específico de gobernanza, chamado Te Kōpuka, que reúne a representantes do pobo maorí, administracións públicas e outros sectores.
En Francia, lanzouse o Parlamento do Loira, e en Polonia, o do río Óder con proxectos de institucións parecidas.
Desde 2022, as académicas Rita Brara e María Valeria Berros salientaron a necesidade de consolidar a personalidade xurídica dos ríos no dereito moderno, propoñendo a creación dun Parlamento mundial dos ríos.
Aínda que algúns gobernos nacionais están a impulsar reformas constitucionais para recoñecer a personalidade xurídica dos ríos, estes esforzos ven limitados polas fronteiras soberanas, os intereses nacionais e a falta de poder real das asembleas locais. A súa análise suxire a creación dun Parlamento supranacional con autoridade regulatoria, e recalca a importancia de “outorgar novos significados, vida e substancia xurídica á noción de asemblea local como parlamento.”
Outorgar dereitos ás entidades naturais implica imaxinar novas formas de representación política e experimentar con mecanismos innovadores de participación cidadá, capaces de incluír plenamente a voz do non humano no proceso democrático. Pero poden os dereitos da natureza ter algunha efectividade nun momento en que as nosas democracias se cambalean baixo os asaltos do negacionismo climático e os populismos acientíficos?
Galicia como laboratorio de rexeneración democrática
Galicia está a converterse nun territorio clave neste proceso, porque alí a auga non é só un recurso: é cultura, identidade e memoria. A súa protección permite superar as polarizacións políticas actuais.
Os ríos vertebran as vidas das comunidades, e cando son ameazados, actívanse mecanismos de defensa colectiva que mobilizan a ecoloxistas, veciños, anciáns e novos, urbanos e rurais e ata galegos de adopción como o recoñecido arquitecto David Chipperfield, gañador do premio Pritzker en 2023, que cuestionou publicamente a validez do modelo extractivista de desenvolvemento para Galicia.
Este apego profundo ao territorio xera unha dinámica de “unión sacra” e de consenso transversal ante unha situación límite que desborda as lóxicas partidistas.
Unha esperanza colectiva
Do mesmo xeito que en Murcia, coas masivas concentracións do “Abrazo ao Mar Menor”, a defensa do río Ulla demostra que, fronte ao poder da armazón político-industrial en Galicia, as mobilizacións non só rexeitan o proxecto ecocida de Altri, senón que loitan por un modelo de sociedade democrática diferente.
Están a construír o que hoxe é tan raro como necesario: unha esperanza colectiva real, o que o escritor Manuel Rivas define como unha democracia “efectiva e afectiva”. Unha esperanza con raíces profundas, con relatos, afectos, novos dereitos e órganos de gobernanza.
Unha esperanza que nos convoca á acción, para frear o ecocidio e abrir paso a unha rexeneración democrática profunda, na que a natureza teña representación plena.
Cláusula de divulgación: As persoas asinantes non son asalariadas, nin consultoras, nin posúen accións, nin reciben financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declararon carecer de vínculos relevantes máis aló do cargo académico citado anteriormente.
