Case un de cada catro españois padece algunha alerxia, segundo a Sociedade Española de Alergoloxía e Inmunoloxía Clínica (SEAIC). A proporción é o dobre que hai 30 anos, aínda que a metade do que será dentro doutros 25. Esta tendencia crecente é global: a Organización Mundial da Saúde predí que en 2050 unha de cada dúas persoas será alérxica. Moitas destas doenzas son respiratorias, e o seu aumento relaciónase con factores ambientais como o cambio climático. Pero, que razóns explican que tamén se disparen outras alerxias, como as alimentarias?
Que son as alerxias alimentarias?
As alerxias alimentarias máis comúns implican ao chamados ‘nove grandes’: o ovo, o leite, os cacahuetes, os froitos secos, o marisco, o peixe, o trigo, a soia e o sésamo. Estas enfermidades son motivo de gran preocupación, sobre todo entre os pais de nenos alérxicos, xa que mesmo cantidades moi pequenas destes alimentos poden provocar unha reacción grave —anafilaxe ou choque anafiláctico— que requira inxeccións de epinefrina.
É máis, os expertos aclaran que o grao dunha reacción alérxica a un alimento non se pode predicir, nin sequera para unha mesma persoa: unha resposta grave a un alérxeno concreto nunha ocasión non implica que a intensidade vaia ser igual, maior ou menor a próxima vez. O cal obriga ás persoas alérxicas a estar preparadas sempre para o peor.
A SEAIC recolle que as alerxias alimentarias afectan a un 5% dos españois adultos e a un 7% ou 8% dos nenos, pero as cifras en distintos países adoecen de variacións en función do criterio utilizado, entre menos do 1% e máis do 10%. Baseándose en extensos rexistros de saúde para tratar de obter datos máis precisos, un estudo recente en Inglaterra calcula un 4% de nenos menores de cinco anos, un 2,4% dos maiores e un 0,7% dos adultos.
En que se diferencian das intolerancias?
Unha das razóns deste amplo rango nas cifras é que os propios pacientes tenden a confundir con alerxias o que son intolerancias alimentarias. As primeiras son reaccións inmunitarias erróneas, que toman por un atacante perigoso o que é unha proteína inofensiva dun alimento. Esta resposta defensiva en falso produce un tipo de anticorpos denominados IgE que activan os mastocitos e basófilos, células produtoras de histamina.
Ás alerxias alimentarias comúns únense outras máis raras como a síndrome de alerxia oral, unha reacción cruzada da alerxia ao pole con certos alimentos. Un caso diferente pero máis frecuente son as intolerancias, onde non hai resposta inmunitaria senón unha incapacidade para procesar un nutriente, o que pode causar síntomas diversos. E unha situación máis complexa é a enfermidade celíaca, na que unha intolerancia ao glute induce unha resposta anómala que provoca autoinmunidade, unha reacción contra o propio organismo.
A distinción entre alerxias e intolerancias é unha das confusións máis típicas ao redor destas doenzas sobre as que existen numerosas dúbidas, tamén para a ciencia. Entre as certezas, sábese que a poboación infantil é a máis afectada e que algunhas alerxias temperás tenden a remitir coa idade, sobre todo ao leite, o ovo ou a soia; algo que non adoita ocorrer para outros alérxenos como os do cacahuete, os froitos secos ou o marisco.
Como xorden as alerxias?
Non hai unha causa definida para estas enfermidades. Non se sabe como xorden ou por que desaparecen, nin que nos leva a desenvolver na idade adulta unha alerxia a un alimento que levamos toda a vida consumindo. Non hai un modo coñecido de previr as alerxias. Por tanto, tampouco hai unha explicación inmediata ao aumento das alerxias alimentarias, que no estudo inglés mencionado é de máis do dobre en só 10 anos, de 2008 a 2018; e menos aínda o feito de que, en cambio, desde 2018 a proporción de alérxicos estabilizouse.
“Moitos factores poden ter impacto”, di a SINC Ruchi Gupta, directora do Center for Food Allergy & Asthma Research da Universidade Northwestern. Certas pistas tenden a recibir o aval da comunidade científica: desde hai décadas, o peso da evidencia apoia que o funcionamento correcto do sistema inmunitario depende da súa educación ao comezo da vida, o cal require dunha adecuada exposición aos microorganismos da contorna. Datos publicados en 1989 polo epidemiólogo David Strachan levaron a designar esa idea como ‘hipótese da hixiene’.
O nome resultou equívoco, ao dar a entender que a limpeza é nociva ou que as infeccións na infancia son beneficiosas. Os científicos explican que non se trata disto, senón de que tentar criar aos nenos nunha burbulla de esterilidade non os protexe como os seus pais cren. “Un mundo completamente baleiro de microbios podería conducir a graves alteracións inmunitarias e endócrinas, xa que o noso corpo espera ver microbios na contorna”, comenta a SINC o microbiólogo Jack Gilbert, da Universidade de California en San Diego.
Evitar os alerxénos nos nenos?
Unha versión máis afinada e actual desta hipótese recibe o nome de ‘vellos amigos’, e refírese especificamente aos microbios que conviviron e coevolucionaron connosco durante millóns de anos. Sería este microbioma humano ancestral o que axuda a adestrar a nosa inmunidade. Segundo conta a SINC a microbióloga Erica Hartmann, da Universidade Northwestern, “aínda non está do todo claro a que debemos estar expostos e cando, pero unha falta de exposición aos microbios vincúlase con enfermidades autoinmunes e alerxias”.
E do mesmo xeito que a esterilidade non é mellor, tampouco privar aos nenos dos alimentos máis alerxénicos protéxeos das alerxias, como adoitaba crerse antes de que as evidencias mostrasen o contrario: introducir alimentos como o cacahuete ou o ovo canto antes reduce o risco de alerxias. En Reino Unido, estes ensaios publicáronse en 2015-2016, e por iso os autores do estudo inglés citado expoñen a posibilidade de que o cambio nas recomendacións oficiais obrigase o estancamento das alerxias nos últimos anos.
Curiosamente, se o consumo de alimentos con alérxenos a idade temperá protexe de alerxias, en cambio a exposición a eles a través da pel ou as vías respiratorias antes de tomalos na dieta produce o efecto contrario. Esta hipótese chamada de ‘exposición dual’, que gañou crédito nos últimos anos e para a que se propuxeron mecanismos inmunolóxicos verosímiles, aconsella introducir devanditos alimentos na dieta antes de que o contacto respiratorio ou cutáneo cos seus alérxenos poida promover a aparición dunha alerxia.
Que outros factores favorecen as alerxias?
Todo o anterior non pecha o caso das orixes da alerxia e o seu crecemento. Como sinala o historiador médico Matthew Smith, autor do libro Another Person’s Poison: A History of Food Allergy, “o certo é que simplemente aínda non sabemos que está a provocar a epidemia de alerxia ao cacahuete ou o aumento nas taxas de alerxias alimentarias”.
Entre os posibles factores adicionais, descontando a herdanza xenética, propóñense a carencia de vitamina D, o abuso de antibióticos e outras intervencións que poidan danar a microbiota dixestiva, xa que a esta atribúeselle un papel protector contra as alerxias por medio da barreira do epitelio intestinal. Pero os científicos aínda investigan que outros aspectos do noso estilo de vida poden estar a disparar as alerxias e intolerancias alimentarias, e por que certas rexións, como Australia, son especialmente propensas.
Hai cura ou tratamento?
Non hai ningunha cura para as alerxias. A medida básica máis obvia para os alérxicos ou intolerantes é evitar os alimentos perigosos. No caso das alerxias, que entrañan maior risco pola posibilidade dun choque anafiláctico, dispoñer de autoinxectores ou lapis de epinefrina —os chamados EpiPens— pode salvar vidas.
Actualmente ensáianse tratamentos por inmunoterapia oral (OIT, polas súas siglas en inglés), consistente en introducir cantidades crecentes dos alérxenos na dieta baixo supervisión médica para desensibilizar o sistema inmune.
Existe un medicamento especificamente dirixido contra a alerxia ao cacahuete: Palforzia, que contén po do alérxeno e está autorizado en distintos países, incluíndo España. Os expertos aínda discuten o balance entre os beneficios e riscos da OIT.
Outro enfoque é o uso de anticorpos que neutralizan os IgE da resposta alérxica. Un deles, chamado omalizumab e comercializado como Xolair, emprégase desde comezos deste século. Unha revisión de 2025 analizou os ensaios que combinaron estes anticorpos coa OIT: “O omalizumab facilita unha desensibilización rápida e eficaz na alerxia alimentaria pediátrica, potenciando a seguridade desta terapia combinada”, conclúen os autores, que recomendan máis investigacións para aproveitar os seus posibles beneficios.
“É un momento interesante para as alerxias alimentarias, xa que temos novos tratamentos no mercado”, valora Gupta. “Non son curas, pero realmente axudan aumentando o limiar”. A pediatra e investigadora explica que os tratamentos permiten aos pacientes tolerar doses maiores do alimento sen reaccionar, o que polo menos axuda a perder o medo a un contacto accidental co alérxeno. “Pronto chegarán máis tratamentos dirixidos a mecanismos diferentes”, conclúe.
