Unha voda entre dous homes no Ourense do século XI?

*Un artigo de

Dous homes, Pedro Díaz e Munio Vandilaz, subscribiron no ano 1061 un acordo legal polo cal se comprometían a compartir a xestión da casa e igrexa de Santa María de Ordes —probablemente a actual parroquia homónima do municipio ourensán de Rairiz de Veiga—. Os dous homes, a teor dos seus “apelidos”, non parecen ser familiares senón, como logo se aclara, amigos.

Ata aquí, nada estraño nin excepcional.

Un documento habitual

Nin sequera o é o feito de que sexan dous laicos non emparentados os que deciden que facer con bens que, hoxe en día, definiriamos como eclesiásticos. É importante lembrar que as igrexas e os mosteiros formaban parte do patrimonio das familias máis acomodadas economicamente, e que estas decidían con total liberdade e autonomía que facer con el.

Por outra banda, nestes anos a Igrexa aínda non tiña a forza nin a capacidade suficiente para reclamar e esixir a autonomía na xestión dos seus bens materiais.

O documento que recolle este pacto consérvase no cartulario do mosteiro do Salvador de Celanova, un dos máis importantes do mundo hispánico na Alta Idade Media, cun patrimonio documental especialmente rico e interesante. Nel especifícase, ademais, que ambos son propietarios en pé de igualdade da dita igrexa.

E, acto seguido, enuméranse as funcións que lles correspondería compartir. Unha relación, por certo, que pode servir como unha antoloxía das diversas tarefas e competencias que se desenvolvían nos mosteiros da Europa altomedieval: atender os hóspedes; dirixir, alimentar e vestir os servos dependentes; plantar e cultivar as terras e hortos; e, por último, quizá en referencia á concepción horizontal que idealmente tiñan as sociedades monásticas, especifícase que ambos deben ter os mesmos dereitos á comida, á bebida e á vestimenta.

Algo máis?

A partir deste punto, o documento comeza a adquirir un ton menos habitual no seu contido. Menos habitual pero non por iso insólito, xa que este texto non deixa de formar parte do que se deu en definir como exemplos de fraternidade artificial, unha fórmula legal que se pode rastrexar por boa parte do mundo da Europa da Alta Idade Media.

Grazas a este modelo, individuos sen relación de parentesco poderían acordar considerarse como irmáns co fin de defenderse mutuamente ou compartir bens en común. Deste xeito, no noso exemplo reitérase a propiedade e a xestión compartida por parte de ambos. Especifícase, ademais, que todo isto debería de facerse como “bos amigos, cheos de fidelidade e de verdade”, ao longo de todos os días e de todas as noites, para sempre.

Foron estas expresións emocionais, que poderiamos pensar que van máis aló do mero formulismo documental, as que levaron a algúns historiadores a ver neste pacto algo máis que un novo exemplo desta fraternidade artificial.

O primeiro en abrir esta vía de investigación foi o medievalista norteamericano John Boswell (1947-1994). Na súa obra As vodas da semellanza, dedicada ás unións entre persoas do mesmo sexo desde a Antigüidade clásica ata a Idade Media, escollía este documento como un dos que, segundo a súa hipótese, encubría unha unión de tipo afectiva e marital entre dous homes.

Previamente, un historiador do dereito que viviu entre a segunda metade do século XIX e comezos do século XX, o español Eduardo de Hinojosa, editara e comentara este documento celanovense como un exemplo da fraternidade artificial da que falabamos anteriormente. Hinojosa non tivo en conta unha interpretación semellante á de Boswell, o que non é nada sorprendente. A época na que escribiu este historiador e os estándares mentais e culturais da mesma non eran os máis propicios para penetrarse nunha historia de sentimentos, sexo ou homosexualidade.

Difícil de definir

A interpretación de Boswell foi seguida por outros historiadores contemporáneos. Deles sobresae o filólogo e historiador galego Carlos Callón. Na súa obra Amigos e sodomitas fai deste documento peza esencial no seu argumento sobre a existencia, na Idade Media, de relacións afectivas entre persoas do mesmo sexo, consentidas e recoñecidas publicamente.

Aínda que non é fácil a tarefa de interpretar o documento orixinal, o certo é que a Idade Media dista moito de ser a época escura, retrógrada e salvaxe que algúns seguen imaxinando. Neste sentido, é importante lembrar que nestes séculos centrais do medievo xorde ata unha literatura homoerótica que nos fala dunha certa permisividade e recoñecemento das relacións afectivas e sexuais entre persoas do mesmo sexo.

Podería ser este documento un exemplo, non literario, deste recoñecemento medieval á unión de dous homes?

*José Miguel Andrade é catedrático de Historia Medieval da Universidade de Santiago de Compostela.

Cláusula de divulgación: José Miguel Andrade non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado.