Por que non deixamos de usar o glifosato pese a ser probablemente canceríxeno?

*Un artigo de

O glifosato é o herbicida máis empregado no mundo, con todo, foi obxecto dun intenso debate en relación coa súa seguridade e regulación durante décadas. A pesar da permanente controversia en relación co seu potencial efecto na saúde humana e na biodiversidade, en novembro de 2023, despois dun longo proceso de avaliación e consultas, a Comisión Europea decidiu renovar a autorización do glifosato por un segundo período de 10 anos.

Publicidade

A decisión segue xerando polémica. Por exemplo, en España, o Grupo Parlamentario Plurinacional SUMAR presentou recentemente unha Proposición non de Lei no Congreso dos Deputados instando ao Goberno a non apoiar a recomendación da Comisión Europea no Consello Europeo sobre a renovación da autorización para o uso do glifosato. Ademais, a proposición insta a impulsar as medidas necesarias para a prohibición total do uso do glifosato en España.

Que é o glifosato e cales son os seus efectos?

O glifosato é un eficaz herbicida moi utilizado na agricultura e a xardinería para controlar o crecemento de plantas non desexadas. Foi introducido por primeira vez na década de 1970 e, desde o ano 2000, pode fabricalo calquera laboratorio. A data de hoxe non existe unha alternativa que alcance os mesmos efectos co mesmo custo económico. A eliminación mecánica con maquinaria agrícola é moito máis custosa e aumenta a emisión de CO₂.

Publicidade

É coñecido por ser un herbicida de amplo espectro, o que significa que pode eliminar unha ampla variedade de plantas, tanto malezas como cultivos. Precisamente ese carácter non selectivo faino especialmente útil na agricultura, onde se necesita controlar o crecemento de malezas que compiten cos cultivos por nutrientes e luz solar.

Ademais do seu uso nas explotacións agrarias, o glifosato tamén se aplica na limpeza das marxes das estradas, e en espazos urbanos, como parques e xardíns. Ademais, de modo indirecto, ten unha función de saúde pública ao permitir unha fácil limpeza de vexetación espontánea en zonas verdes, arboredo urbano, reixas e solares abandonados.

A existencia de terreos urbanos invadidos por plantas non desexadas propicia a acumulación descontrolada de materia orgánica. Este fenómeno facilita alimento a roedores, como ratas e ratos, que deriva nun substancial aumento da súa poboación. Estes mamíferos son vehículos de transmisión de múltiples enfermidades, que chegan aos humanos a través das feces, os ouriños ou unha mordedura.

É nocivo para a saúde o glifosato?

As entidades partidarias da renovación da autorización afirman que numerosos novos estudos demostran a seguridade do glifosato.

No 2022, a Axencia Europea de Substancias e Mesturas Químicas concluíu que o glifosato non podía ser clasificado como substancia carcinóxena, isto é, que esta substancia produce cancro. Esta decisión foi apoiada pola Axencia Europea de Seguridade Alimentaria, que non atopou motivos críticos que obriguen á súa prohibición. En calquera caso, recoméndanse medidas de mitigación para reducir os posibles impactos na biodiversidade e a auga.

Con todo, algunhas organizacións e estudos independentes sinalan unha clara asociación entre o glifosato e danos á saúde humana e animal. A Axencia Internacional de Investigación sobre o Cancro clasificou o glifosato como probablemente carcinóxeno. Esta axencia da Organización Mundial da Saúde atopou evidencia suficiente de cancro nos animais, pero evidencia limitada de cancro nos humanos.

Esta falta de unanimidade na comunidade científica pode suscitar perplexidade nos cidadáns.

Está prohibido o glifosato en España?

Con carácter xeral, o glifosato non está prohibido en España e segue sendo utilizado na agricultura e limpeza urbana e interurbana.

Con todo, é certo que nalgúns concellos e unha comunidade autónoma (A Rioxa), polo menos, prohibiuse o seu uso no saneamento dos núcleos urbanos.

A decisión de renovar a autorización do glifosato por parte da Unión Europea significa que o seu uso continuará estando permitido nos países membros, a pesar das peticións de grupos ecoloxistas para a súa total prohibición

Cal é o futuro deste herbicida?

A controversia co glifosato non é un caso illado na actual sociedade do risco. Decenas de produtos químicos que usamos diariamente como aditivos alimentarios, en envases de plástico, pezas de vestir, cosméticos, entre outros, presentan dúbidas sobre a súa inocuidade superada unha determinada concentración. Dous exemplos son o bisfenol A e os ftalatos.

Os poderes públicos teñen que tomar numerosas decisións sobre a comercialización de bens e servizos sobre cuxa seguridade non hai consenso na literatura científica. E débeno facer partindo de que o risco cero non existe, xa que esixiría un investimento enorme de recursos e a renuncia a indubidables vantaxes do progreso tecnolóxico.

Por tanto, o obxectivo final de toda política pública con relación a estes novos riscos é atopar o nivel de “risco aceptable”. Ese limiar constitúe unha decisión colectiva que estará sempre en permanente evolución, sexa polos avances da ciencia, sexa por cambios sociolóxicos na cidadanía.

As investigacións financiadas pola industria foron obxecto de críticas debido aos posibles nesgos que poderían afectar os seus resultados. Doutra banda, os estudos independentes, aínda que tamén susceptibles a conflitos de interese, adoitan carecer dos recursos necesarios para levar a cabo investigacións a gran escala. Ademais, desde un punto de vista metodolóxico, estes estudos poden presentar certos elementos cuestionables.

Esta situación dificulta aínda máis a capacidade dos poderes públicos para tomar decisións baseadas en evidencia científica que, á súa vez, protexan a saúde pública sen comprometer a produtividade agrícola.

Neste contexto de incerteza científica, algúns países optaron por un enfoque máis prudente. Por exemplo, varios Estados membros da Unión Europea, como Francia e Bélxica, impuxeron restricións ao uso do glifosato, mentres que outros, como Alemaña, están a considerar a implementación de prohibicións totais ou parciais.

É probable que a decisión da Unión Europea de introducir unha cláusula de caducidade (sunset clause) na autorización do glifosato sexa unha das mellores formas de equilibrar os riscos, xa que establece medidas de mitigación máis estritas para o seu uso. Noutras palabras, a cláusula de caducidade fixa unha data límite para a vixencia dunha autorización. Ao chegar a esa data, a disposición expira automaticamente, a menos que se renove ou modifique. No caso do glifosato, dita cláusula permite que a súa autorización deba ser revisada nunha data futura, o que obrigará a reavaliar os seus efectos e decidir se se mantén, modifica ou revoga.

Simultaneamente, esta medida incentiva á industria química a intensificar a investigación no campo dos herbicidas, co obxectivo de desenvolver un principio activo tan eficiente como o glifosato, pero que ofreza maiores garantías de inocuidade.

Por tanto, a última decisión da UE sobre o glifosato non constituíu o fin da controversia, senón un capítulo máis da historia interminable deste herbicida e, probablemente, doutros moitos principios activos.

*Juan José Guardia Hernández é profesor agregado de Dereito administrativo na Universitat Internacional de Catalunya.

Cláusula de divulgación: Juan José Guardia Hernández foi investigador principal do proxecto de investigación “Conflitos éticos na xestión dos riscos para a saúde humana ante a incerteza da ciencia” (01/06/2022 – 31/12/2023) financiado pola Fundación BBVA dentro da Convocatoria 2021 de “Axudas a Proxectos de Investigación Científica”.