Por que a maioría das persoas son destras e non zurdas?

*Un artigo de

É curioso que a maioría dos humanos sexamos destros, pero é algo azaroso ou é consecuencia da selección natural?

Publicidade

En xeral, o dereito asóciase con destreza, competencia e corrección, mentres que o esquerdo está cargado de connotacións negativas. De feito, zurdo, segundo a Real Academia Española (RAE), é sinónimo de maligno, sinistro, perverso ou ameazador, consideración presente desde tempos remotos. Sen ir máis lonxe, nas representacións paleocristiás do Xuízo Final os xustos sitúanse á dereita de Deus Pai, mentres que os condenados eternamente sitúanse á súa esquerda. En culturas orientais atópanse valoracións similares e no mundo islámico resérvase a man esquerda para funcións escatolóxicas.

En calquera caso, o sinistro incorporou culturalmente un estigma negativo, asociándose con “rarezas sospeitosas” e marxinando os seus portadores. Algo similar ao que sucede con outras anomalías, como o albinismo na África negra.

Publicidade

A que obedece esta distinta valoración?

A explicación intuitiva é que o máis frecuente, estatisticamente, é ter máis habilidade no brazo dereito que no esquerdo. Aínda que hai variacións entre distintos pobos (China: <5% de zurdos, Occidente: 10-12%), a opción destra sempre é maioritaria. Con todo, o frecuente non ten por que ser o mellor en termos adaptativos, podendo obedecer a unha continxencia aleatoria.

Entón, por que somos maioritariamente destros? Que é o que subxace bioloxicamente a este fenómeno?

Primeira hipótese: natureza xenética ligada ao sexo

Sábese que os zurdos teñen unha probabilidade lixeiramente menor de sobrevivir ata idades avanzadas e a súa porcentaxe é superior nos homes, polo que se relacionou cos niveis de testosterona. A condición zurda fíxase ao redor da puberdade e asóciase con maior frecuencia de enfermidades inmunes, xaqueca e desordes cognitivos durante a aprendizaxe e a maduración.

Está entón a condición zurda codificada xeneticamente nos cromosomas sexuais? No cromosoma Y desde logo que non, debido a que hai mulleres zurdas. Entón, localizaríase este suposto xene no cromosoma X? En tal caso, a condición hemicigótica masculina (XY) faría máis frecuente tales fenotipos se fose un carácter recesivo.

Con todo, esta proposta tampouco sería satisfactoria, debido a que non explica que a condición zurda sexa máis frecuente en xemelgos, neonatos prematuros e individuos que soportaron estrés ou condicións de hipoxia fetais. De feito, tales circunstancias ocasionan tamén unha prevalencia da condición zurda nos chimpancés, os nosos parentes vivos máis próximos. Tampouco as frecuencias de aparición responderían a unha herdanza mendeliana típica ligada ao sexo, pois entón sería esperable que un 50% dos homes fosen zurdos e só o 25% das mulleres.

De ter, pois, unha natureza xenética, trataríase de algo máis complexo.

Segunda hipótese: a presunta vantaxe adaptativa dos destros

Aínda que ambas mans poden, potencialmente, desenvolver a mesma forza e destreza, a realidade é que non o fan. Esta asimetría morfolóxica podería evidenciar procesos anatómicos internos que sofren desenvolvementos diferenciais en ambos lados do corpo. As primeiras etapas embrionarias dos mamíferos responden a un desenvolvemento de órganos e sistemas de clara simetría bilateral. Con todo, o aparello dixestivo manifesta asimetrías moi temperás no posicionamento dos seus órganos.

Tamén aparecen na configuración diferencial dos pulmóns (dous lóbulos no esquerdo fronte a tres no dereito). Igualmente, o vaso circulatorio primixenio cúrvase, retórcese, compartiméntase e medra diferencialmente, xerando un maior desenvolvemento do arco aórtico esquerdo (en mamíferos, porque en aves o dominante é o dereito).

O resultado é que o órgano vital por antonomasia, o corazón, sitúase desprazado cara ao hemitórax esquerdo, do mesmo xeito que a aorta.

Reflexionemos sobre este feito. Dado que calquera lesión potencial revestirá máis perigo no tórax que no abdome, e máis no hemitórax esquerdo que no dereito, os humanos tendemos sempre a protexer esta zona. A bipedestación aumentou a exposición e vulnerabilidade do noso tórax. Isto levaríanos a pensar que a condición destra é potencialmente máis “adaptativa”, por implicar unha maior taxa de supervivencia.

Os exércitos de diferentes culturas desenvolveron escudos que, portados co brazo esquerdo, protexen o hemitórax deste lado do corpo. Con iso, deixan libre para atacar a man dereita. Agora ben, en bioloxía evolutiva hai que ter en conta que, en certas características, dáse unha selección inversamente dependente da frecuencia. Noutras palabras, os zurdos teñen vantaxes de cara ao combate individual nun mundo de destros.

Con todo, esta razón descártase porque integrar zurdos en formacións militares pechadas carrexa máis problemas de coordinación cos destros que vantaxes individuais. Ademais, esta explicación non afecta as mulleres, que non participaron masivamente en formacións militares.

Para tentar contrastar esta hipótese necesitariamos coñecer se as primeiras manifestacións do zurdo son anteriores á aparición, relativamente recente, de escudos e espadas. Efectivamente é así, pois as poboacións de cazadores-recolectores actuais, cun xénero de vida similar ao do Paleolítico e que non usan escudos, son tamén predominantemente destras.

Estimacións temperás da condición zurda témolas na arxentina cova de Las Manos, cuxos motivos máis antigos datáronse no oitavo milenio a. e. c. Nela, as 829 impresións negativas de mans esquerdas, fronte a tan só 31 dereitas, fálannos de que os seus poboadores eran maioritariamente destros.

As mans estampadas con técnicas parecidas en covas españolas, francesas e italianas reflicten unha condición similar en poboacións europeas máis antigas: o caso das 57 mans esquerdas impresas da cacereña cova de Maltravieso (quizais de neandertais pola súa cronoloxía, estimada en máis de 64.000 anos) ou as 275 da santanderina cova do Castillo, a maioría de mulleres.

Outra forma de coñecer a natureza zurda ou destra das poboacións primixenias sería a análise da lateralidade en marcas e raiados producidos con útiles líticos sobre os ósos das súas presas ou sobre a súa propia dentición. Na poboación da Sima de los Huesos de Atapuerca, con máis de 450.000 anos de antigüidade, descubriuse así que os Homo heidelbergensis eran xa predominantemente destros. Outras especies máis antigas da nosa liñaxe evolutiva mostran nos seus moldes cerebrais evidencias de dominancia destra.

Segundo o exposto, pois, non queda definitivamente clara a causa do predominio da condición destra. En calquera caso, e considerando que a esperanza de vida dos zurdos é algo menor que a da poboación xeral, podería considerarse que esta condición segue entrañando “mala sorte”.

*Ildefonso Alonso Tinoco é médico adxunto especialista en Obstetricia e Xinecoloxía da Universidade de Málaga. A. Victoria de Andrés Fernández é profesora titular do departamento de Bioloxía Animal da Universidade de Málaga. Paul Palmqvist Barrena é catedrático de Paleontoloxía da Universiadade de Málaga.

Cláusula de divulgación: As persoas asinantes non son asalariadas, nin consultoras, nin posúen accións, nin reciben financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declararon carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado anteriormente.