Únete á nosa canle de Whatsapp
* Por José Manuel Jiménez Guardeño e Ana María Ortega Prieto
Cada vez que ten lugar un fito importante en ciencia hai grupos que o ven con dúbidas e desconfianza. É o que acontece coa vacinación. Dubidar sobre algo que non se coñece é perfectamente normal e esperable, sobre todo se temos en conta a gran cantidade de desinformación dispoñible nas redes e a rapidez con que viaxa a información falsa.
Entre os conceptos máis usados e terxiversados para infundir medo sobre as vacinas contra a Covid-19 está o que se coñece como potenciación da infección dependente de anticorpos, ou ADE polas súas siglas en inglés (Antibody-Dependent Enhancement).
Dado que o mellor antídoto fronte á desinformación é a información contrastada e veraz, imos ver que é o que hai realmente detrás do ADE e a súa relación coas vacinas conta o coronavirus.
Que é o fenómeno ADE?
A potenciación da infección dependente de anticorpos ou ADE é un fenómeno non desexado e bastante raro que ocorre con algunhas enfermidades infecciosas. Dáse cando a presenza de anticorpos fronte a un axente infeccioso empeora a enfermidade cando a persoa se infecta, en lugar de mitigala.
Cando ten lugar o ADE, os anticorpos, en lugar de combater ao virus, facilitan a infección e agravan a enfermidade
Cando unha persoa xera anticorpos, tras un contaxio natural ou usando unha vacina, o obxectivo é que cando a infección se produza, eses anticorpos recoñezan e neutralicen ao virus ou bacteria, e conseguir así evitar a enfermidade. Isto é o que se adoita conseguir.
En cambio cando ten lugar o ADE, os anticorpos, en lugar de combater ao virus, facilitan a infección e agravan a enfermidade. Isto ocorre porque os anticorpos recoñecen ao virus pero non o neutralizan. Actúan máis ben como un “cabalo de Troia”, disfrazando ao virus e permitindo a súa entrada nas células. Isto potencia a infección, ata o punto de que o patóxeno chega mesmo a células que normalmente non infectaría.
Están a provocar ADE as vacinas autorizadas contra a Covid-19?
Esta é a gran pregunta que moita xente está a facerse e a resposta é que non. Ata o momento non se documentou ningún caso ou indicio de ADE asociado coas vacinas autorizadas fronte á covid-19.
O ADE pode soar a ciencia ficción ou a un fenómeno moi difícil de identificar. Con todo, a realidade é que practicamente calquera laboratorio onde estuden virus e teñan a infraestrutura necesaria pode estudalo. Ademais, non fai falta ser virólogo nin usar bata para ver que non está a ocorrer.
Basta analizar os datos que temos de persoas vacinadas para ver que as vacinas están a evitar as formas graves da enfermidade e sobre todo as mortes.
Non se atopa ningún ‘cabalo de Troia’
No laboratorio, o experimento máis sinxelo para estudar ADE é facer crecer virus en cultivos celulares en presenza ou non de soro de persoas vacinadas ou que pasasen a enfermidade −e por tanto con anticorpos fronte ao virus−, e comparar como infecta e crece o virus nas distintas condicións. Isto faise moi activamente en laboratorios de todo o mundo, incluíndo España ou aquí mesmo, no noso departamento en Londres, e non se viu ningún indicio de ADE por moito que se buscou.
Outro experimento consiste en vacinar ou infectar a diferentes modelos animais para que xeren anticorpos, e estudar que ocorre cando se infectan posteriormente. Isto fíxose con distintos animais e durante os ensaios de cada unha das vacinas autorizadas, e non se viu ADE en ningún caso. De feito, se algunha vacina mostrase o menor indicio de provocar ADE non pasaría á seguinte fase dos ensaios.
De estar desenvolvéndose ADE, veriamos que as persoas vacinadas sufrirían formas máis graves da enfermidade
Por último, a mellor forma de identificar se hai ADE ou non é analizar que ocorre nas persoas vacinadas. De estar desenvolvéndose ADE, veriamos que as persoas vacinadas sufrirían formas máis graves da enfermidade. Con todo o que estamos a ver é xusto o contrario, os datos indican que as vacinas evitan precisamente as formas graves da enfermidade. Ademais, o número de falecidos en persoas vacinadas é drasticamente menor que en persoas sen vacinar. De novo, non hai indicios de ADE por ningún lado.
Entón por que se fala tanto de ADE?
Fálase moito sobre ADE porque, aínda que é algo infrecuente, é un fenómeno real que pode ocorrer con algunhas enfermidades infecciosas ou con algúns candidatos a vacina.
Un exemplo de ADE témolo co virus do dengue, onde existen catro serotipos diferentes. Un serotipo é unha variante do virus que os anticorpos recoñecen de forma distinta, porque ten diferentes determinantes antixénicos.
Se unha persoa se infecta cun serotipo, polo xeral desenvolve a enfermidade de forma leve, e xera anticorpos neutralizantes fronte a ese serotipo específico. Se se infecta outra vez co mesmo serotipo non pasa nada, os anticorpos neutralizan ao virus e non se desenvolve a enfermidade. Pero se a segunda vez entra en contacto cun serotipo diferente, eses anticorpos uniranse ao virus pero non o neutralizarán; isto podería facilitar a infección por un mecanismo de ADE, agravándoa e causando, por exemplo febre hemorráxica.
Doutra banda, si se describiu ADE con candidatos a vacina fronte a outras enfermidades infecciosas. Os exemplos máis rechamantes témolos en candidatos a vacinas contra o virus respiratorio sincitial (VRS) e o virus do dengue. No caso do candidato a vacina fronte ao VRS observouse nos ensaios que os nenos vacinados desenvolveron formas máis graves da enfermidade que os non vacinados, polo que se retirou a vacina.
Outros exemplos de ADE inducido por vacinas podémolos atopar en candidatos a vacinas fronte a outros coronavirus, incluíndo o SARS-CoV-1, onde se describiu a presenza de ADE durante a fase preclínica.
Por moi activamente que se busque…
Esta experiencia obtida co desenvolvemento de ADE en distintas enfermidades, ou con outros candidatos a vacina, é o que nos fai analizar de forma moi teimuda a presenza deste fenómeno en cada unha das fases existentes no desenvolvemento dunha vacina, incluíndo a fase preclínica, os ensaios clínicos e a fase actual de farmacovixilancia. Por tanto, non é algo que se deixe ao chou para ver se ocorre, nin algo que se poida pasar por alto porque non se busca activamente.
É certo que ao comezo da pandemia, e durante o desenvolvemento inicial dos candidatos a vacina, o fenómeno ADE era un perigo potencial que había que ter moi en conta. Pero conforme pasa o tempo e avanza a vacinación vemos que a probabilidade é cada vez máis baixa.
Por tanto hai que ter en conta que, se non se describiu ningún indicio de ADE na fase preclínica (e buscouse moito); nin nos modelos animais en que se probaron as vacinas; nin en ningunha fase clínica; nin se describiron casos de ADE con máis de 3000 millóns de doses de vacinas administradas, nin con ningunha das novas variantes identificadas… O risco real de que ocorra é moi baixo e hai cousas máis importantes e perigosas das que preocuparse, por exemplo, o virus.
* José Manuel Jiménez Guardeño e Ana María Ortega Prieto son investigadores no departamento de Enfermidades Infecciosas do King’s College de Londres.
Este artigo publicouse orixinalmente en Voces expertas, unha sección coordinada pola Agencia SINC na web da estratexia de vacinación en España (vacunacovid.gob.es).
