Marzo de 2020. Os casos de covid-19 están a proliferar a unha velocidade alarmante na cidade de Nova York. Ante a ausencia de imaxes sobre o que está a ocorrer cos enfermos de covid-19 nos hospitais, o cineasta Matthew Heineman decide meterse no ollo do furacán e comeza a documentar a primeira onda da pandemia na Unidade de Coidados Intensivos do Centro Médico Xudeu de Long Island de Nova York. Así nace The First Wave, o primeiro documental sobre a pandemia da covid-19.
Non é unha película de Hollywood con actores ficticios, senón un documental real de National Geographic do que se viviu en Nova York os catro primeiros meses da pandemia. Un documental moi duro que reflicte o traballo e a dedicación do persoal sanitario, a súa frustración e esgotamento. Mira á morte de fronte, o seu rastro devastador, a desesperación. The First Wave é un testemuño da forza do espírito humano que recolle os impactos emocionais e sociais da pandemia.
Descoordinación e rastrexo insuficiente, entre outros erros
Durante a súa proxección como finalista do festival de cine científico #LabMeCrazy que organizamos no Museo de Ciencias Universidade de Navarra, os espectadores lembramos como, naquel momento, a vida parouse para todos nós. E aínda, tres anos despois, seguen os seus “efectos colaterais”.
O que mostra The First Wave non só se viviu en Nova York. É máis, se comparamos a primeira onda (os falecementos nos primeiros meses) en EE.UU. e en España, a diferenza é sorprendente. Porque España foi, precisamente, un dos países con maior número de casos de falecementos por covid-19 en proporción ao número de habitantes. Durante meses, España liderou o número de infectados e de mortes rexistradas en Europa.
En setembro de 2020, Juan Ignacio Pérez Iglesias e eu escribimos un artigo titulado Covid-19: dez razóns para explicar como chegamos a esta situación. A falta de liderado, a descoordinación, a falta de datos e o equívoco papel da ciencia, a rifa política, a falta de pedagoxía e de transparencia na comunicación, unha resposta á crise lenta seguida dunha desescalada apresurada, un sistema de diagnóstico, rastrexo e illamento insuficiente e, sobre todo, un sistema sanitario moi debilitado, conducíronnos a un gran fracaso colectivo. Ata a chegada das vacinas, convertémonos nun dos países nos que a pandemia tivo maior impacto.
Taiwán deu exemplo
Entre todos os países houbo un que se librou daquela primeira onda: a illa de Taiwán. Con pouco máis de 35.000 Km², unha poboación de máis de 23 millóns de habitantes, unha densidade de 668 habitantes/Km² e a tan só 130 Km de China, Taiwan só reportou taxas de 0,3 mortos por covid-19 por millón de habitantes, unha das cifras máis baixas do mundo.
Por poñelo en contexto, en agosto de 2020 Bélxica tiña taxas de 861 mortos por millón, e Reino Unido de 621. En España, con máis de 47 millóns de habitantes, temos unha densidade de poboación de 93 habitantes/Km², sete veces menos que Taiwán. Se comparamos o número de mortos por covid-19 ao longo de toda a pandemia, Taiwan tivo 18 425 e España 119 618. Isto supón un acumulado de 800 mortos por millón en Taiwán fronte aos 2 545 en España.
Que fixo Taiwán para resistir a aquela primeira onda?
O máis sorprendente é que non levou a cabo un confinamento estrito como fixemos en Europa. Sinxelamente, Taiwán estaba preparada para unha pandemia porque xa experimentara a ameaza de pandemia de SARS en 2003.
Anunciou o seu primeiro caso de covid-19 o 21 de xaneiro de 2020: unha muller de 50 anos que regresaba a Taiwán desde a cidade de Wuhan. A resposta das autoridades foi inmediata e contundente, empezando por un test de diagnóstico a todos os pasaxeiros provenientes de Wuhan.
A partir de mediados de marzo, engadiron restrición da entrada ao país de estranxeiros, corentena (14 días en casa) e control a todos os cidadáns que viñan de países de alto risco, distribución e uso de máscaras na poboación, ademais de prohibición de reunións de máis de 100 persoas en interiores e máis de 500 en exteriores.
Como noutros países asiáticos, en Taiwán xa existía desde o 2004 esa cultura do uso da máscara en público (aceptación social) e había acceso universal á mesma. Ademais, existía unha axencia nacional de saúde capaz de coordinar de maneira eficaz a toma de decisións e previr e controlar este tipo de situacións de emerxencia, con contundencia e rapidez, e sen impedimentos legais.
Contaban, ademais, cun sistema dixital de acceso rápido para identificar e illar os casos. En definitiva, unha resposta rápida e coordinada baseada na detección de casos, control de entrada no país, métodos efectivos de illamento e corentena, tecnoloxías dixitais para identificar posibles casos e uso masivo de máscaras. E todo sen necesidade de confinamentos nin restrición de movementos dentro do país. Isto permitiulles superar a pandemia sen devastadores efectos económicos e sen outros efectos colaterais como a deterioración na saúde mental dos cidadáns.
Aínda non aprendimos da pandemia
É sorprendente pensar que hai tres anos saiamos aos balcóns para aplaudir e homenaxear aos nosos sanitarios e agora son eles os que se manifestan por toda España para solicitar axuda. Resulta indignante que ningún dos nosos gobernantes (nacionais e autonómicos) abordase unha reforma e mellora do sistema sanitario.
Isto escribimos en setembro de 2020:
“Os recortes tras a crise do 2008 debilitaron o sistema de saúde. Durante o estado de alarma, o foco púxose nas camas e UCIs hospitalarias. Pero os déficits de persoal asistencial foron manifestos. É necesario, por tanto, reforzar o cadro de persoal sanitario. É fundamental poñer agora o foco e actuar en saúde pública e atención primaria para, desa forma, reducir o número das persoas que han de ser hospitalizadas. Especial atención deberíase ter tamén cos servizos de pediatría e xeriatría. Todo isto conleva a necesidade de incorporar máis persoal e de facelo canto antes. Un sistema sanitario tensionado ao límite ten consecuencias que van moito máis alá da propia COVID-19: atrasos noutros diagnósticos e tratamentos, calendarios alterados de vacinación infantil, etc., co consecuente regueiro de perda de saúde e de vidas.”
Esto quizá sexa o máis importante: reforzar o sistema de saúde, porque nisto xogámonos a vida.
Ignacio López-Goñi é mebro da SEM (Sociedade Española de Microbioloxía) e Catedrático de Microbioloxía, Universidade de Navarra
*Cláusula de divulgación: Ignacio López-Goñi non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiación de ningunha compañía ou organización que poda obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado.
