Desde hai décadas, un dos diagnósticos máis habituais en consultas de fisioterapia, medicina do deporte e atención primaria, é o das contracturas musculares. Quen non sentiu algunha vez esa incómoda sensación de “nó” ou “músculo agarrotado” nas costas ou no pescozo?
Tradicionalmente, estas molestias atribuíronse a sobreesforzos, malas posturas, estrés ou debilidade muscular. Pero, desde hai algún tempo, xa atopamos investigacións que apuntan a que quizais non todo sexa tan simple. Que ocorre cando miramos este fenómeno coa lupa científica?
Ata o de agora, a visión clásica explicou a contractura como unha contracción muscular involuntaria e mantida que reduce o fluxo sanguíneo e xera dor. Con todo, esta visión non foi confirmada pola investigación actual.
Ao contrario, cada vez hai máis evidencia que mostra que o que interpretamos como unha contractura pode ser, en realidade, un fenómeno máis complexo que involucra o sistema nervioso, a percepción da dor e o contexto emocional do paciente.
Cando o sistema nervioso “se pasa da raia”
Arturo Goicoechea, neurólogo español e divulgador en neurociencia da dor, é un dos referentes que cuestiona de maneira frontal o modelo tradicional.
Estas son as súas palabras: “As contracturas non existen como entidades estruturais ou mecánicas no sentido tradicional, senón que son expresións de programas de protección do sistema nervioso central que poden ser modificados mediante a comprensión e a abordaxe adecuada da dor”.
Tal aseveración apóiase nos avances da neurociencia, que demostraron que o sistema nervioso central pode xerar sensacións de dor e rixidez como resposta de protección, sen que haxa dano real no tecido.
Non é a única voz discordante que se alza respecto diso. Outro experto, Lorimer Moseley, destacado investigador australiano en dor crónica, coincide con Goicoechea: “Moitas dores que atribuímos a contracturas débense, en realidade, á sensibilización do sistema nervioso. O cerebro interpreta unha ameaza e xera sensación de rixidez, aínda que o músculo estea perfectamente san”.
Por tanto, poderíase xustificar que eses síntomas de dor e rixidez presentes, e que o paciente percibe como tales, non son decisións do propio músculo, senón do sistema nervioso que os goberna.
De feito, a sensación de estar agarrotado que notan moitas veces as persoas con dor lumbar, en comparación con persoas sen esa molestia, non se correspondería cunha maior rixidez mecánica do tecido, senón que sería unha percepción subxectiva relacionada con mecanismos de protección do sistema nervioso ante unha ameaza percibida, aínda que non necesariamente real.
Esta disociación entre percepción e realidade apunta directamente a un procesamento central da dor, onde o cerebro interpreta, magnifica ou destorce sinais somáticas en función de factores emocionais, cognitivos e contextuais.
Esta idea ten consecuencias importantes. Se o que sentimos como contractura é unha percepción do cerebro, os tratamentos que se centran exclusivamente en “quentar e masaxear nós” poderían non ser suficientes.
Un paradigma cuestionado
A abordaxe terapéutica a través da fisioterapia nace da interpretación tradicional que considera as contracturas como unha simple contracción muscular mantida. Con todo, esa idea foi cuestionada progresivamente nos últimos anos desde a neurociencia e a fisioloxía.
Algunhas desas críticas que poñen en cuestión o paradigma tradicional concretáronse en estudos de imaxe e análise funcional do tecido muscular. Estes revelan que, en moitos casos, non se observan alteracións estruturais ou mecánicas que xustifiquen a dor e a rixidez que refiren os pacientes.
Tales achados foron posibles grazas á elastografía por ondas de corte ultrasónicas, unha técnica avanzada que permite avaliar a elasticidade do tecido muscular en tempo real.
Así, algúns estudos detectaron variacións mínimas na viscoelasticidade de zonas cunha “contractura”, pero sen unha correlación clara entre estes datos e a intensidade da dor reportada polos pacientes.
Outro traballo no que tamén se utilizaron estas técnicas avanzadas non atopou diferenzas significativas entre músculos doridos e músculos sans, o que reforza a idea de que non sempre hai unha alteración física observable.
Ademais, se existise unha contracción muscular sostida, debería observarse unha maior actividade eléctrica nos músculos afectados, o cal podería medirse mediante electromiografía (EMG).
Con todo, algunhas revisións sistemáticas mostran que esta hipótese non se sostén con consistencia, xa que non sempre hai evidencia de actividade anormal en puntos dolorosos musculares.
Pola contra, detéctanse patróns neuromusculares similares entre suxeitos con e sen síntomas, o que suxire a existencia dun compoñente perceptivo máis que fisiolóxico.
Todo apunta noutra dirección
Outro punto relacionado coas contracturas é o que se coñece como “punto de activación” ou trigger point. A súa análise tamén resulta tremendamente reveladora, xa que a pesar de que foi amplamente aceptado no ámbito clínico, a súa existencia como entidade anatómica específica foi posta en dúbida.
Así, os autores dunha revisión publicada en Rheumatology en 2015 afirman que non hai probas concluíntes dos “puntos de activación” sexan estruturas patolóxicas identificables, propoñendo en cambio un modelo baseado na sensibilización do sistema nervioso.
Estas evidencias non invalidan completamente a idea de que poida haber alteracións musculares reais en certos cadros clínicos —como en casos de fibroses ou contracturas patolóxicas tras lesións neurolóxicas graves—, pero si esixen unha revisión crítica de como se diagnostica e trata a dor muscular na maioría de pacientes.
En definitiva, a ciencia actual obríganos a abandonar explicacións simplistas: a dor e a rixidez que se perciben como contractura non sempre se corresponden cunha anomalía visible no músculo.
É un fenómeno complexo, no que o sistema nervioso, a memoria da dor e a contorna emocional do paciente xogan un papel fundamental.
Reeducar sobre a dor
Todo parece indicar que o máis conveniente sería facer unha revisión sobre como se diagnostican as contracturas. Agora ben, deberiamos facer o mesmo en canto ao tratamento da dor? A abordaxe terapéutica tamén debería cambiar? Ou pola contra, debemos seguir cos tratamentos aínda que necesariamente non validen o diagnóstico?
Actualmente avógase por centrarse no sistema nervioso, á marxe de masaxes, calor ou estiramentos. É dicir, reducir a hipervixilancia, fomentar o movemento activo sen medo e ofrecer educación sobre a dor. Comprendelo é, en moitos casos, o primeiro paso para alivialo.
Unha das razóns principais que impulsaron esta nova liña de tratamento parte da propia linguaxe que empregamos. E é que a forma en que nomeamos e explicamos a dor inflúe en como o vive o paciente.
Falar de “contractura” pode reforzar a idea de que o músculo está danado ou “atrapado”, promovendo o medo ao movemento e fomentando a pasividade, xa que o paciente espera que alguén “desfaga o seu nó”. Todo isto pode abocar nunha dor crónica.
Por iso, moitos expertos propoñen substituír este termo por outros máis axustados como “dor muscular”, “sensación de rixidez” ou “resposta adaptada do corpo”.
A dor si é real
A pesar de que as contracturas musculares, tal e como as entendiamos, poida que non existan en termos mecánicos, a dor que senten os pacientes si é real. E iso esixe respostas eficaces, con empatía e baseadas na evidencia.
A neurociencia convídanos a mirar máis aló do músculo, a cuestionar certezas arraigadas e a evolucionar cara a unha atención máis informada e humana. Porque se a dor é un sinal de alarma, talvez o mellor tratamento non sexa desactivar o músculo, senón acougar a sentinela que o vixía.
Cláusula de divulgación: Alberto Melián Ortiz non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis aló do cargo académico citado.
