Mentres se escriben estas liñas, o número oficial de falecidos como consecuencia das inundacións en Valencia, Andalucía e Castela-A Mancha supera os 215. É máis, aínda se seguen identificado vítimas mortais e as alertas continúan activas en moitos lugares do territorio nacional. Sen ir máis lonxe, Valencia continúa en alerta laranxa.
Nestes momentos é máis importante ca nunca ser prudentes, protexerse e cumprir as recomendacións de seguridade para quen vive en territorios en risco de sufrir novas inundacións e novas tormentas.
O erro de pensar que todo rematou
En psicoloxía estudamos un erro de pensamento chamado primacía que nos dificulta –—especialmente en momentos de tensión— lembrar e contextualizar a información que recibimos inmediatamente despois dunha imaxe ou unha noticia alarmante.
Iso lévanos a confundir a primeira parte da información (o ocorrido) co todo da dita información (onde e cando ocorreu). Por iso, agora que os medios de comunicación tradicionais e as redes sociais están a mostrar xa imaxes dos días posteriores á traxedia das inundacións sufridas en varias provincias españolas como consecuencia da DANA, poderiamos pensar, equivocadamente, que o peor pasou xa en todas partes. Cando a realidade é que hai zonas nas que aínda debemos permanecer alerta.
Ter claro en que momento estamos (se é antes, durante ou despois da crise) e como debemos afrontar dita realidade, axudaranos a previr riscos, evitar danos maiores e limitar o impacto emocional destes.
Ademais de diferenciar as recomendacións técnicas que damos para cada territorio segundo o momento de afectación en que se atopen, convén prestar especial atención ás poboacións específicas que afrontan o impacto destas situacións de maneira diferente.
Nin en todos os lugares está a ocorrer o mesmo ao mesmo tempo, nin todos os afectados están experimentado o mesmo nin da mesma maneira.
Non todos sofren igual: os nenos e os anciáns levan a peor parte
Toda a poboación afectada requirirá algún tipo de apoio psicosocial despois do vivido ata o de agora e do moito que queda por vivir nos próximos días e meses. Con todo, se diferenciamos por grandes grupos etarios atoparemos algúns patróns xerais que poidan ser de utilidade no acompañamento específico de nenos e anciáns.
Cando os seres humanos nso enfrontamos a grandes catástrofes debemos dar dous pasos: conceptualizar a crise e afrontar as súas consecuencias.
A tarefa de conceptualizar consiste en dar significado e explicación ao que está a ocorrer. Para logralo deberemos superar mecanismos de defensa como a racionalización ou a negación, que nos levan a caer no perigo de pensar “se fose tan grave, avisarían”, “isto non pode estar a pasar”, “é un soño do que espertarei”. A este respecto, durante o incidente crítico é esencial aceptar, canto antes, a realidade da situación en que nos atopamos. Á fin e ao cabo, unha diferenza de apenas minutos no tempo que se tarde en chegar á conclusión de que se debe saír do coche ou buscar refuxio nun lugar seguro pode supoñer a diferenza entre a vida e a morte.
Inmediatamente despois de tomar conciencia do perigo, convén emprender as accións de afrontamento. O ideal é que se rexan polo principio PAS (Protexerse, Alertar e Socorrer). Para levalas a cabo, fan falta certos coñecementos básicos que nos permitan tomar decisións seguras, pero tamén a capacidade física e psicolóxica para executalas: romper a lúa do coche, desprazarnos a un lugar máis elevado etc.
A poboación infantil necesita a asistencia dos adultos nas dúas tarefas: debemos axudarlles a comprender o que está a pasar, xa que aínda carecen de ferramentas cognitivas suficientes e necesitarannos, evidentemente, para decidir que facer e levar a cabo as accións que eviten o perigo.
A mensaxe aos nenos: podemos superalo
Á hora de explicarlles aos nenos o que está a ocorrer convén ter en conta que os máis pequenos experimentan as emocións máis de fóra a dentro que á inversa. É dicir, por un proceso que denominamos hetero-emocións, os nenos sentirán o que perciban que están a sentir as súas figuras de apego nese momento. Se os seus pais lles explican (sempre con sinceridade) que o que ocorreu é moi grave, pero transmitíndolles que eles mesmos se senten seguros e confiados en que poderán superalo, esa será a emoción que os nenos experimenten.
Por iso é tan importante que estas explicacións llelas dea un adulto capaz de proxectar esa confianza e o faga nun momento no que sexa capaz de facelo. Non pasa absolutamente nada se lles prometemos que llo explicaremos un pouquiño máis adiante, cando esteamos máis serenos, a condición de que cumpramos esa promesa en canto nos sintamos capaces de facelo.
Aos maiores: facelos sentir útiles
Os anciáns, sobre todo se as súas funcións motoras están deterioradas, serán dependentes dos adultos novos no afrontamento destas situacións. Con todo non debemos caer na infantilización: necesitan axuda para saír por unha xanela, quizais, pero non para entender que chegou o momento de facelo.
É máis, excepto en casos de demencias ou alteracións cognitivas que responderían a unha lóxica distinta, a súa capacidade de comprensión do que ocorre pode ser mesmo maior que a dos máis novos pola súa experiencia vital. No caso concreto de Valencia, os máis anciáns puideron ter vivido ata dúas inundacións previas nas tres últimas décadas.
De feito, dar aos adultos maiores —que non por ser maiores deixaron de ser adultos— roles de utilidade que lles permitan poñer en xogo toda a súa experiencia previa facilitará un moito mellor e máis temperán afrontamento do impacto emocional da traxedia.
Neste sentido, e nunha sorte de peche do círculo, non se me ocorre unha mellor maneira de axudar a un neno para comprender o ocorrido que a voz serena e confiada do seu avó explicándolle que, cando el era novo, tamén pasou algo parecido. E un tempo despois, os colexios e as casas volvéronse construír e as nenas e os nenos volveron xogar nas randeeiras dos seus parques.
*Miguel Ángel Estévez Paz é profesor titular de Psicoloxía Social CES Cardenal Cisneros e prodesor asociado do departamento de Psicoloxía Social da Facultade de Psicoloxía da Universidade Complutense de Madrid.
Cláusula de divulgación: Miguel Ángel Estévez Paz non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis aló do cargo académico citado.
O artigo moi interesante, o da imaxe cutre de IA, non tanto.