Unha persoa arroupada con cartóns e un brick de viño ao seu lado advírtenos, a primeira ollada, dos estragos físicos e sociais do alcohol. Máis difícil é descubrir o dano que non se ve e que, con todo, forma parte da cadea causal que conduce a esta situación: o que inflixe no cerebro.
A maior parte das persoas poderían describir rapidamente os efectos agudos do alcohol: falta de coordinación, desinhibición, impulsividade… Moitas menos poderían falar das consecuencias crónicas, que responden ao mesmo efecto neurotóxico do alcohol sobre o cerebro.
Os estudos neuropsicolóxicos e de neuroimaxe mostran que hai tres redes neurais especialmente vulnerables: a rede frontocerebelar, que controla a marcha e o equilibrio; a frontolímbica, implicada na memoria, a motivación e a autoconciencia; e a frontoestriada, responsable da regulación emocional, a inhibición, a flexibilidade cognitiva e o manexo de recompensas.
Atención a estes síntomas
Pero… Como sabemos se un bebedor sofre dano cerebral? As persoas da súa contorna notarán que é máis lento, distráese facilmente, é máis ríxido, ten mala memoria, toma decisións sen valorar os riscos, cústalle regular as súas emocións e interpreta peor as dos demais. E isto afecta á súa vida familiar, laboral e social.
A boa noticia é que se abandona o consumo e mantén a abstinencia, o seu cerebro mostrará unha melloría estrutural e funcional. En cambio, mentres siga bebendo, o seu cerebro irá envellecendo máis rápido do normal.
Ademais, como a pescada que morde a súa cola, os seus déficits cognitivos e emocionais comprometerán os seus esforzos para iniciar e manter a abstinencia. O persoal sanitario debe ter en conta que o dano cerebral pode ser un obstáculo para seguir o tratamento clínico, ao limitar a autorregulación emocional, a motivación para o cambio, a interacción con outras persoas, a percepción emocional e a conciencia das disfuncións sociais.
Mesmo cando se superan estas dificultades e se logra a abstinencia, esta pode chegar demasiado tarde.
Mentiras honestas e alcohol: a síndrome de Korsakoff
Así lles ocorre aos pacientes con síndrome de Korsakoff. Este trastorno residual e en gran medida irreversible aparece nun de cada dous casos de encefalopatía de Wernicke, patoloxía provocada por unha deficiencia grave de vitamina B1 ou tiamina e que é máis frecuente entre persoas malnutridas que abusan do alcohol. Estimouse unha prevalencia de entre 25-50 casos por 100.000 habitantes, e os estudos post mortem apuntan a que está infradiagnosticada.
Nesta síndrome, o dano afecta a unha rexión do cerebro chamada diencéfalo, particularmente aos corpos mamilares e os núcleos talámicos. A deterioración maniféstase sobre todo na memoria: os pacientes sofren unha síndrome amnésica que se acompaña, de maneira especial en fases temperás, de confabulacións. É dicir, o afectado ten falsos recordos e está convencido de que son reais. Denominadas “mentiras honestas”, xorden por un déficit no acceso á memoria.
Adolescentes e consumo por atracón
E que pasa cos mozos? É necesario beber durante anos para que o alcohol cause dano cerebral? Se só o fan a fin de semana non lles pasará nada? Non, tomar cinco ou máis bebidas en poucas horas, polo menos unha vez ao mes, asóciase cunha deterioración da memoria e as habilidades executivas, as que nos permiten planificar, supervisar e regular a nosa conduta de acordo aos nosos obxectivos e ás normas sociais.
Estas dificultades responden a cambios estruturais e funcionais a nivel cerebral. Os estudos de neuroimaxe mostran anomalías neurofuncionais, como a activación excesiva das redes neurais cando se debe inhibir unha resposta ante unha bebida alcohólica. Tamén se observaron diferenzas de volume na substancia branca e gris en distintas rexións relacionadas co control dos impulsos.
É necesario ter en conta que a adolescencia é un período de vulnerabilidade cerebral durante o que se producen importantes cambios na estrutura e conectividade funcional das redes neurais. Debería preocuparnos que o alcohol se perciba como a droga menos perigosa entre os mozos de 14 a 18 anos.
A primeira bebedeira involuntaria: a síndrome alcohólica fetal
Pero o dano cerebral asociado á inxesta de alcol pode empezar moito antes da adolescencia: antes mesmo do nacemento. Consumilo durante a xestación é a causa dos trastornos do espectro da síndrome alcohólica fetal, unha alteración do neurodesenvolvemento completamente evitable.
Non hai un consumo seguro durante o embarazo. Beber alcohol vincúlase a alteracións do sistema nervioso central como o perímetro cefálico pequeno, as anomalías estruturais cerebrais e os déficits neuropsicolóxicos. Todo iso afectará o desenvolvemento da capacidade intelectual, o funcionamento cognitivo e a autorregulación da conduta.
Entre os grupos especialmente vulnerables e que requiren atención especial sitúanse os nenos procedentes de adopcións internacionais, especialmente de países con elevados consumos de alcohol. Un recente estudo sinala que ata o 50% deles cumpren os criterios diagnósticos do trastorno. E un de cada cinco afectados mostran a forma máis grave: a síndrome alcohólica fetal.
É necesario educar a toda a poboación sobre os riscos para o feto e apoiar ás nais xestantes que deciden deixar de beber alcohol. E non esquecernos de detectar e intervir precozmente para garantir o adecuado desenvolvemento académico, psicolóxico e social destes nenos.
En suma, se quere coidar a súa saúde cerebral, e sexa cal for a súa idade, canto menos alcohol, mellor.
*Montserrat Corral Varela é profesora de Neuropsicoloxía da Universidade de Santiago de Compostela.
Cláusula de divulgación: Montserrat Corral Varela recibe fondos do Ministerio de Ciencia e Innovación, do Fondo de Investigación Sanitaria do Instituto de Saúde Carlos III e da Consellería de Sanidade da Xunta de Galicia.
Artigo escrito co asesoramento da Sociedade Española de Epidemioloxía.
