*Un artigo de 
A Unión Europea vetou a utilización de bisfenol A (BPA) coa publicación do Regulamento 2024/3190. Foron máis de 20 anos de estudos científicos que puxeron coto a este inimigo tranquilo que se introduce lentamente no noso organismo a baixas concentracións e que non descobre os seus efectos toxicolóxicos ata que son considerables.
Que é o bisfenol A?
O bisfenol A ou BPA é un composto orgánico que consiste en dous aneis fenólicos (de aí bi e fenol) unidos pola parte central a unha molécula de propano simétrica. Utilízase fundamentalmente en resinas epoxi (un tipo de polímero) e determinados plásticos e algúns policarbonatos.
A súa misión é a de endurecer a materia plástica, evitar que as bacterias contaminen os alimentos e previr que as latas se oxiden. Pero o seu uso descontrolado e abusivo en envases incluíuno nunha longa lista de compostos que pasaron de adaíles do progreso a modelos de xeración de problemas ambientais serios. Estes son algúns deles:
- Dicloro difenil tricloroetano (DDT): compoñente da maioría de insecticidas fabricados durante o século XX que foi usado no control de enfermidades como a malaria, a febre amarela ou o tifus. Tras comprobar que se acumulaba nas cadeas tróficas, desde finais do século XX está prohibida a súa produción, uso ou almacenamento e comercio en todo o mundo.
- Freón: o primeiro dos compostos denominados clorofluorcarburos (CFC) utilizados cumpridamente como refrixerantes na segunda metade do século XX. Co traballo dos investigadores Mario Molina e Frank Sherwood Rowland publicado na revista Nature en 1974 (recibiron por iso o premio Nobel en 1995) demostrouse a influencia dos CFC na destrución da capa de ozono, o que influíu decisivamente na firma do Protocolo de Montreal (1987) para limitar a súa produción e consumo.
- Hexaclorociclohexano (HCH): utilizado principalmente como insecticida para combater as pragas na agricultura. Hoxe en día, a súa toxicidade foi comprobada e o seu uso atópase estritamente limitado na Unión Europea. Está prohibido nalgúns países debido á súa persistencia nos chans.
O BPA ten a curiosidade de mimetizar a estrutura dos estróxenos naturais e, polo tanto, pode alterar o sistema endócrino, isto é, é un disruptor endócrino.
Desde comezos de século, a dose de inxestión tolerable deste composto foise reducindo drasticamente. En 2006 a Autoridade Europea de Seguridade Alimentaria propuxo un valor de 0,05 mg/kg peso corporal/día, que foi reducida paulatinamente e para o último informe do 2023 sitúao en 0,2 nanogramos/kg peso corporal/día, isto é, unha redución de 250.000 veces.
Degradación do BPA
As estacións depuradoras de augas residuais constan de diferentes tratamentos para a eliminación da materia orgánica. Os tratamentos denominados terciarios ou postratamientos (ozonización, ultravioleta…) teñen como misión a eliminación de compostos que os tratamentos biolóxicos convencionais non son capaces de degradar. O BPA require de tratamentos específicos que eviten a súa vertedura nos ríos e poidan producir efectos nocivos sobre a fauna.
Existen diversos sistemas fisicoquímicos e biolóxicos capaces de eliminar ata o 95% do BPA presente nas augas residuais, pero deben ser instalados, o que supón un aumento do custo global de tratamento.
Lexislación ambiental que o prohibe
Un dos primeiros países que lexislaron sobre o uso do BPA foi Suecia por mor da controversia do seu uso nas mamadeiras dos biberóns. Así, en xullo de 2012, Suecia aprobou a prohibición do uso de BPA en vernices e revestimentos utilizados no envasado de alimentos para nenos menores de tres anos.
Finalmente, o 19 de decembro de 2024 publicouse o Regulamento (UE) 2024/3190 da Comisión (con entrada en vigor o 20 de xaneiro de 2025) sobre o uso de bisfenol A e outros bisfenoles e derivados de bisfenoles en determinados materiais e obxectos destinados a entrar en contacto con alimentos. As súas principais directrices son as seguintes:
- Prohíbese o uso de BPA e dos seus sales para fabricar os materiais e obxectos destinados a entrar en contacto con alimentos, así como a comercialización na UE de materiais e obxectos destinados a entrar en contacto con alimentos que se fabriquen utilizando BPA.
- Establécense varios períodos transitorios (entre 18 e 36 meses) para a súa aplicación, sobre todo para obxectos finais dun só uso destinados a entrar en contacto con alimentos e para os obxectos finais reutilizables destinados a entrar en contacto con alimentos.
Xa o di un vello refrán “máis vale previr que lamentar”. Así, unha lexislación ambiental baseada na prevención a partir de datos científicos supón unha redución dos impactos sobre as persoas e o medio ambiente e, sen dúbida, un menor custo económico derivado da restauración dos ecosistemas e a saúde. Sen analizar o pasado, non se entende o presente e non se pode estimar o futuro.
Cláusula de divulgación: Gumersindo Feijoo Costa non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posee accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, declarouse carecer de vínculos relevantes máis aló do cargo académico citado.
Grazas polo artigo.
Xa era hora despois de que xa se advertira con moitos anos de antelación os efectos nocivos deste químico.
Non obstante, non debería de estar en letra pequena “Establécense varios períodos transitorios (entre 18 e 36 meses) para a súa aplicación”, por favor, poñédeo en maíusculas e letras ben grande para que se saiba o que lles importa a saúde e o futuro ós que nos dirixen.
Por outra banda, que vai pagar as consecuencias que produciu , produce e producirá o uso do BPA na saúde das persoas? Ninguén! Coma sempre, así nos vai!
Gumersindo Feijoo ofrece, neste artigo divulgativo, unha síntese clara e rigorosa da recente prohibición do bisfenol A (BPA) na Unión Europea, contextualizándoa nunha traxectoria histórica de substancias químicas inicialmente celebradas e logo vetadas polos seus efectos nocivos. Con vocación pedagóxica e precisión técnica, o autor explica que a decisión vén respaldada por décadas de evidencia científica e inscríbese nun marco regulador baseado no principio de precaución. A súa achega destaca tamén os retos asociados á eliminación do BPA no tratamento de augas residuais e reforza a idea de que a prevención ambiental, alicerzada na ciencia, é sempre máis eficaz e xusta que a reparación. Un agradecemento merecido por facer accesible e comprensible unha cuestión de fondo impacto para a saúde pública e o medio ambiente.