Posiblemente, algunha vez tiveches unha infección por herpes: unhas ampolas que aparecen na zona labial, ao cabo duns días secan e desaparecen, e misteriosamente volven aparecer máis ou menos na mesma zona algún tempo despois. Por que ocorre iso?
Unha infección para toda a vida
O virus causante do herpes —que pode infectar a varios tipos de células distintas: epiteliais, neuronas, linfocitos…— multiplícase nas células epiteliais, onde forma vesículas repletas dun líquido que contén millóns de partículas virais. Esas ampolas acaban secando e forman costras.
Pero o patóxeno é capaz de infectar tamén as neuronas que alcanzan esa mesma zona da pel. Ascende polo axón da célula nerviosa ata o seu núcleo. Aí, queda latente ou escondido durante meses ou mesmo anos. Nun determinado momento, que adoita coincidir cunha etapa de certa inmunodepresión, reactívase e volve a través das terminacións nerviosas ás células do epitelio da pel. Entón comeza unha nova infección.
O herpes pódese reactivar así mesmo por factores ambientais: desde cambios de temperatura ou maior irradiación solar ata cambios hormonais ou estrés.
Unha vez que unha persoa contraeu unha infección por herpes, o virus permanece no organismo durante toda a vida. As lesións aparecen e desaparecen porque os herpes son capaces de establecer e manter unha infección latente en neuronas durante moitos anos e ao cabo dun tempo reactivarse. Ademais, inducen unha resposta inmune crónica, que deriva na liberación de compostos que favorecen a inflamación.
Hai moitos tipos de herpes distintos: herpes simple tipo 1 e 2, varicela-zóster, Epstein-Barr, citomegalovirus… Son os virus máis comúns e persistentes do ser humano. Practicamente todo o mundo ten ou tivo un herpes: máis do 80% das persoas conta con anticorpos contra o herpes simple tipo 1 ou o varicela-zóster, por exemplo.
Herpes e alzhéimer: correlación, pero non causalidade
A enfermidade de Alzheimer é un trastorno neurodexenerativo progresivo que afecta a millóns de persoas en todo o mundo. Caracterízase pola acumulación extracelular de péptidos β-amiloides (amiloidose), seguida da sobreprodución de proteínas e a formación de nobelos de fibras de proteína no cerebro. Esta proteína, denominada tau, localízase nos axóns das neuronas e está vinculada á estabilización do citoesqueleto das neuronas.
A doenza implica outros cambios e procesos, como neuroinflamación, alteración da unión entre neuronas (sinapse) e perda neuronal, desregulación metabólica e, en última instancia, deterioración cognitiva e demencia. Identificáronse variantes xenéticas asociadas coa enfermidade, como o xene da apolipoproteína E (APOE). É o responsable da síntese dunha proteína clave no metabolismo dos lípidos e o transporte de colesterol no cerebro.
A pesar dos enormes esforzos de investigación, as causas do alzhéimer non se comprenden por completo; os tratamentos actuais son só sintomáticos e non modifican a progresión da enfermidade. Suxeriuse que factores ambientais e infecciosos, en especial infeccións crónicas ou reactivadas como as causadas polos herpes, poderían acelerar a deterioración cognitiva.
Neste sentido, cada vez hai máis evidencias que indican que infeccións por herpes simple tipo 1 poderían contribuír á aparición e progresión da neurodexeneración.
Por exemplo, diversos estudos postmortem atoparon ADN do herpes simple en cerebros de pacientes con alzhéimer, especialmente en rexións con alto depósito de β-amiloides. A frecuencia e cantidade de ADN viral parece correlacionarse coa gravidade da deterioración cognitiva.
Ademais, as persoas portadoras dunha variante concreta do xene APOE que os fai máis susceptibles á enfermidade de Alzheimer tamén son máis susceptibles á reactivación do herpes e aos seus efectos neurodexenerativos. E en investigacións con animais infectados por herpes simple, estes desenvolven placas β-amiloides, alteracións da proteína tau e inflamación neuronal, similares ás achadas en pacientes con alzhéimer.
Estes resultados apuntan a que os herpes poden actuar como un cofactor na doenza, particularmente en persoas cunha predisposición xenética ou con sistemas inmunes comprometidos.
Tamén se analizou a relación dos herpes coas células da microglía, como astrocitos e oligodendrocitos, que desempeñan funcións esenciais na homeostase cerebral. O mal funcionamento destas células cerebrais desencadea unha neuroinflamación que se relaciona con síntomas depresivos e outras enfermidades neurolóxicas como o alzhéimer. Os herpes poden desregular a acción destas células gliais xerando unha activación crónica das mesmas e un estado inflamatorio persistente.
Desta forma, os herpes poden promover a patoloxía do alzhéimer mediante mecanismos inflamatorios, desmielinización (deterioración da capa de mielina que cobre as fibras nerviosas) e disfunción sináptica.
Todo isto suxire que existe unha forte correlación entre a presenza do virus do herpes simple no cerebro e os marcadores clásicos do alzhéimer, pero non demostra que sexan a causa da enfermidade. Unha infección crónica latente por herpes pode contribuír ao desenvolvemento da doenza neurodexenerativa, sobre todo en individuos xeneticamente susceptibles.
Antivirais contra o alzhéimer?
Neste sentido cabe preguntarse se as terapias antivirais, como o aciclovir, poderían ser unha vía para frear a progresión da patoloxía. Aínda que preliminares, os datos dispoñibles suxiren efectos positivos do tratamento antiviral sobre a progresión da enfermidade de Alzheimer, particularmente en infeccións por herpes simple tipo 1 e o varicela-zóster.
En modelos de laboratorio con células neuronais, comprobouse que o aciclovir non só reduce a expresión de proteínas virais, senón que tamén diminúe os niveis de β-amiloides e da proteína tau. En ratos infectados con herpes simple, o tratamento co antiviral reduce a inflamación cerebral e a perda sináptica. Adicionalmente, varios estudos epidemiolóxicos mostran unha relación significativa entre o uso de antivirais e o menor risco de demencia en humanos.
Con todo, estes ensaios clínicos en humanos están en fase moi temperá e requírese máis investigación. Talvez no futuro, terapias temperás combinadas (antivirais + antiinflamatorios + neuroprotectores) poderían empregarse para previr ou atrasar a enfermidade.
Unha vacina contra a demencia?
Existe certa evidencia de que as vacinas, especialmente as vivas atenuadas, poden ter efectos inmunolóxicos beneficiosos que van máis aló da prevención do patóxeno específico. Esta semana, un novo estudo epidemiolóxico publicado na revista Nature reforza a evidencia de que vacinarse contra o herpes zóster reduce o risco de demencia.
O interesante deste traballo é que explota un “experimento natural”. En 2013, as autoridades sanitarias de Gales implementaron un programa de vacinación contra o virus zóster en maiores de 80 anos. Decidiron que calquera persoa que tivese 79 anos o 1 de setembro de 2013 podería recibir a vacina, e quen superase esa idade non. Esa pequena diferenza era o único que diferenciaba os vacinados dos non vacinados. Tratábase, por tanto, un grupo moi homoxéneo, o que en principio daría máis valor aos resultados.
Examinaron os rexistros de saúde durante un período de sete anos de máis de 280.000 persoas sen demencia ao comezo do programa de vacinación e compararon a relación entre a vacina e esa condición. Os resultados foron sorprendentes: a administración da vacina reduciu o risco de demencia nun 20%, un efecto protector significativamente superior en mulleres (elas teñen un maior risco de desenvolver demencia na vellez, e hai diferenzas de xénero na resposta do sistema inmune ás vacinas).
Talvez, a vacina produza eses efectos porque ao impedir a reactivación do virus evita a neuroinflamación crónica. Ou talvex active o sistema inmune que de forma inespecífica protexa fronte á demencia.
Aínda que non todas as demencias son álzheimer, o novo estudo ofrece unha das evidencias máis sólidas de que a vacinación contra o herpes zóster reduce a demencia. Con todo, ten certas limitacións. En primeiro lugar, só se avalía en poboacións próximas aos 80 anos. En segundo lugar, analizou o efecto da vacina Zostavax, co virus vivo atenuado, que se retirou por outros efectos secundarios.
Recentemente deseñouse outra vacina recombinante máis segura e eficaz contra o zóster (Shingrix), e sería interesante coñecer se con esta nova versión o efecto se mantén.
Un campo de batalla inmunolóxico
Desde hai xa varios anos existe a hipótese de que o alzhéimer podería ter, en parte, unha orixe infecciosa: virus, bacterias ou mesmo fungos poderían desempeñar un papel directo ou indirecto no seu desenvolvemento. Non só o herpes simple tipo 1, senón bacterias como Chlamydia pneumoniae ou Porphyromonas gingivalis poden promover unha inflamación neurotóxica crónica, favorecer a formación de placas de β-amiloide ou a dexeneración progresiva de neuronas.
Con todo, isto non demostra que sexan a causa da enfermidade, senón que dalgunha maneira favorecen ou contribúen ao desenvolvemento do alzhéimer, sobre todo en determinadas persoas susceptibles. O cerebro podería ser como un campo de batalla inmunolóxico crónico no que algúns patóxenos poden afectar a súa función.
Aínda que as evidencias non son conclusivas, esta hipótese é unha nova vía complementaria de estudo que permite seguir investigando en novos biomarcadores e o uso de antimicrobianos ou vacinas para tratar e previr esa terrible enfermidade.
A versión orixinal deste artigo foi publicada no blog do autor, microBIO.
Cláusula de divulgación: Ignacio López-Goñi non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado.
