O investigador do CSIC Vicente Larraga, de 72 anos, confía en que a súa vacina contra o SARS-CoV-2 estea terminada a finais de ano. Pero é cauto: “Isto é unha carreira de resistencia”, di. Agora que as primeiras vacinas xa chegaron ao mercado, Larraga insiste en que hai que “ofrecer algo novo” para que algunha multinacional interésese na distribución.
No seu caso, dous son as vantaxes do seu candidato vacinal: a conservación a temperatura ambiente, algo que, de momento, non ten ningunha das vacinas que se están administrando; e que, ao ser unha vacina de ADN sintética, pode refacerse rapidamente para adaptala a variantes do virus que sexan máis resistentes.
O parasitólogo, que traballa no Centro de Investigacións Biolóxicas Margarita Salas (CIB-CSIC), cre que, coa vacinación en marcha, a partir de outono recuperaremos a normalidade, pero avisa: “A enfermidade continuará 2 ou 3 anos”, por iso “hai que seguir fabricando vacinas e é tan importante que teñamos nosa propia capacidade para facelas”.
– En que fase está a vacina que está a desenvolver contra o SARS-CoV-2?
– Teoricamente, estamos a terminar a fase preclínica [de ensaios con animais]. Digo teoricamente porque cando traballas nunha vacina nunca sabes como vai ser o paso seguinte. Isto é unha carreira de resistencia. Ademais de probar os modelos animais, hai que facer outras cousas: saber exactamente cal é o grao de integración que teñen, se funcionaron igual en todos os animais ou non, cal é a dose mínima, se engadindo algún complemento o resultado mellorará e poderemos baixar a dose… Seguiremos con estes estudos ao redor dun mes máis. Cando teñamos todos os datos –espero que sexa a principios de primavera– acudiremos á Axencia Europea do Medicamento. Se nola aproban, empezariamos xa coas probas en humanos e, se todo vai ben, a finais de ano teriamos a vacina terminada.
– Terminada e lista para a súa distribución?
– Si, lista para a súa distribución, que é unha fase totalmente distinta. Nós traballamos desde 2008 coa empresa Biofabri, con quen fixen a vacina contra a leishmaniase canina, e para esta xa fixemos o desenvolvemento industrial, o que se denomina o ‘escalado’; porque cando empezas os ensaios con humanos tes que ter toda a fabricación prevista, é dicir, o banco mestre e o banco de traballo deben estar preparados.
O equipo de Vicente Larraga tamén traballa coa empresa Biofabri, do Porriño
– Que é o banco mestre?
– Todas as doses de vacina que se van a distribuír teñen que ser exactamente as mesmas que se usan nas probas. Por iso faise un banco, no noso caso con bacterias nas que introducimos o plásmido [vehículo sintético de ADN] candidato a vacina. É o que serían as ‘nais’ dos cultivos que logo darán os lotes de vacinas. Iso é o banco mestre. Logo de cada un dos viais que están no banco mestre sácase un lote completo doutros viais que están conxelados e forman o que se chama o banco de traballo. Cando se distribúe un lote e fai falta o seguinte sácase un vial do banco de traballo, volve producirse o lote completo e así sucesivamente, ata que consomes o banco de traballo primeiro e logo o mestre e tes que repetir todos os experimentos, coma se empezases de novo. É o procedemento que esixen as axencias do medicamento para asegurar que o que se vai a inocular a calquera paciente é exactamente idéntico ao resto de lotes. Por iso cando terminas os que fixeches ao principio, debes empezar outra vez.
– Que é o que caracteriza a súa vacina? En que se diferencia das outras dúas do CSIC, así como das que xa se están administrando en varios países?
– A nosa vacina parécese máis ás de Pfizer e Moderna que ás outras dúas do CSIC, baseadas en virus. O equipo de Luis Enjuanes está a atenuar completamente o propio SARS- CoV-2, de forma sistemática, xene por xene. A vacina de Mariano Esteban baséase nun virus no que se introduciu o xene da proteína S do coronavirus. Con todo, nós utilizamos un vehículo sintético de ADN que ‘imita’ o mecanismo dun virus para entrar na célula e facer que esta sintetice a proteína do xene que queremos, neste caso a proteína S ou spike, que é o antíxeno [substancia que desencadea a reacción inmune] do virus. Ademais, estamos a facer probas con algunha proteína distinta. Facémolo todo á vez, imos tan rápido que nun ano fixemos o traballo de 2 anos e pico polo método tradicional.
– Que implicacións ten deseñar unha vacina sintética en lugar dunha baseada nun virus?
– Cando traballas cun virus, por moi atenuado que estea, significa que ao final llo vas a inxectar a unha persoa. A nosa vacina baséase nunha molécula sintética na que puxemos todos os sinais para que o xene da proteína do virus se integre, produza, sexa recoñecida como foránea polo sistema inmune e se xere a protección. Por iso non temos que facer ningún ensaio en macacos. Non é necesario e é unha vantaxe adicional porque, se as vacinas actuais deixasen de funcionar con cepas máis resistentes, poderiamos facer unha nova en tres semanas; só teriamos que tomar a secuencia (da proteína) da nova cepa, construír un xene que codifique para ela e volver facer o mesmo. Modificariamos no computador a nova secuencia e evitariamos o traballo previo. Ao ser unha vacina sintética, é máis flexible e pódese adaptar facilmente. O seu outro punto forte é a temperatura.
– Refírese á súa fácil conservación.
– Si. Unha vacina que dure un tempo razoable a temperatura ambiente e non se degrade conta cunha gran vantaxe. Se queres conservala, podes gardala nun frigorífico, pero se non, resiste varios días. Nós fixemos probas de ata un ano.
– Das vacinas que xa están no mercado, algunha ten esta característica?
– Ningunha, polo menos de momento. Hai unha compañía americana, Innovio Pharmaceuticals, que está a desenvolver algo parecido a nós, pero non sei en que punto están.
– A súa fácil conservación facilita a súa distribución, por que iso é tan relevante?
– Ata o de agora practicamente só se está vacinando nos Estados Unidos, Europa occidental, Rusia e China, que ademais están a levar a vacinación a outros países para aumentar a súa influencia política. Pero a porcentaxe de persoas que se vacinaron nos países en desenvolvemento é baixísima; unicamente estano facendo as elites, non a poboación xeral. As vacinas só se están distribuíndo de forma masiva en Occidente, Rusia e China. Fóra de aí, en Arxentina está a recibir a vacina rusa, e en Brasil, a chinesa… Nosa vacina podería transportarse facilmente a outros países. Relacionado coa vacinación, hai outro aspecto que adoita ignorarse e quero sinalar: a fase 4. Esa fase, á parte da comercialización, consiste en ver que pasa na poboación xeral e os datos que coñecemos non son tan prometedores. Por exemplo, en Brasil fálase dunha protección do 50%, unha porcentaxe moi inferior ao que daba a compañía Sinovac. No caso de Israel, aínda que non hai información oficial, especúlase con que a vacina de Pfizer está a obter un 70-75% de eficacia, que está moi ben, pero non é o 95% que aseguraba a compañía. Hai que manexar os datos con certa obxectividade e cautela.
– Digamos que cando se fala de porcentaxes tan elevadas de eficacia, de en torno ao 95% para as vacinas Pfizer e Moderna, xeralmente son cifras obtidas dos ensaios. Para obter unha información precisa da eficacia, hai que esperar á fase 4, cando xa está a poboación vacinada e se realiza o seguimento?
– Exactamente, iso é o correcto. Xeralmente nesa fase 4 a eficacia baixa, porque non son o mesmo as probas realizadas en fase 3 cunha poboación seleccionada –por moi numerosa que sexa– que a vacinación a millóns de persoas.
– Non é o mesmo fundamentalmente porque o grao de heteroxeneidade se multiplica?
– Así é. A resposta inmune sempre se basea na xenética do individuo, e a heteroxeneidade das persoas é enorme, por iso unhas responden dunha forma e outras doutra. Ata que non tes información de millóns de individuos non sabes exactamente cal vai ser a resposta. Pero coas vacinas que temos será boa, porque unha protección do 70-75% está ben. O problema é que, como os medios difunden tanto esa eficacia do 95%, parece que as vacinas por baixo desa porcentaxe non son válidas. E hainas moi boas cun 70% de eficacia, e ademais van ir mellorando co tempo. Hai vacinas que funcionaron para eliminar epidemias con niveis de protección inferiores: a do cólera protexe un 38%. A da tuberculose, que se usa desde fai máis dun século, só protexe un 30%. As vacinas que nos ensaios mostran un 70% de eficacia poden ser perfectamente viables.
“Hai vacinas que funcionaron para eliminar epidemias con niveis de protección inferiores: a do cólera protexe un 38%”
– No CSIC hai tres prototipos de vacina bastante avanzados. Se establecemos unha comparativa con outros países europeos, en que posición está España?
– En Francia e Alemaña tamén hai grupos de investigación básica traballando. Cando tes estes grupos, neste caso de vacinas, tes o know-how e podes empezar a deseñar o novo candidato vacinal. Sen ese coñecemento básico, isto non se pode facer nin aquí, nin en Francia, nin en ningures. Despois, chegarán as vacinas ao mercado e a utilizarse na poboación? Iso nunca se sabe. As vacinas teñen dous compoñentes, o tecnolóxico e o económico. Podes ter unha vacina estupenda, sintética ou baseada nun virus, dá o mesmo, pero ao final sempre hai que contactar cunha multinacional que a distribúa. E o interese da multinacional vai polo seu lado, non ten en conta se es español, francés ou alemán, iso viuse claramente con AstraZeneca. Quen dirixe as multinacionais non adoita ter moito que ver co mundo farmacéutico; son economistas que miran nunha folla de cálculo onde están os beneficios. Se ofreces algo que encaixa nos seus intereses, chegarás a un acordo, se non, non.
– Nalgunha ocasión afirmou que “a carreira económica das vacinas finalizou” e que, como xa chegaron as primeiras ao mercado, hai que ofrecer algo novo.
– Claro, se queres distribuír a túa vacina tes que ofrecer ás multinacionais algo que non teñan, algo que complemente a súa oferta. Necesitas unha vacina que sexa boa, eficaz, segura e que ademais incorpore algo novo. Nós estamos a tentar que sexa a distribución a temperatura ambiente, que sempre é máis sinxela, pero pódense buscar outras cousas. A farmacéutica Johnson&Johnson, que está a piques de sacar a súa vacina, entendeuno ben. Sabían que chegaban tarde porque un erro que tiveron ao comezo atrasou todo, así que buscaron unha especificidade: unha vacina dunha soa dose. Aínda que só protexa ao redor dun 66%, iso permítelles entrar na competición.
– Como se aplicará a súa vacina? Nun principio non ía ser inxectable.
– Exacto. A que fixemos contra a leishmaniase canina, que xa está terminada, é intranasal, inxectámola por nebulización nos cans. Pero para estoutra vacina, ese sistema expuña problemas, fixemos unhas probas iniciais e non nos saíron mellor que a inxectable, así que agora estamos a probar esa opción. En principio será de dúas doses inxectables.
– Si, só hai unha empresa autorizada para fabricar vacinas, Biofabri. O resto o que fan é envasar o que lles envían desde outros países. Aínda así, se consegues chegar ata o final, aínda que só haxa unha empresa, estará ben posicionada e farao razoablemente ben. O problema é que é ela quen negocia coa multinacional e só hai unha. En España tería que haber polo menos 2 ou 3. En Bélxica, por exemplo, hai moitas porque se especializaron niso.
En España “só hai unha empresa autorizada para fabricar vacinas, Biofabri”, destaca Vicente Larraga
– Tanto en termos de financiamento como de persoal, as diferenzas entre os tres grupos do CSIC que desenvolven as vacinas e outros equiparables en Europa son notables. Cos recursos dispoñibles, que pode facer a investigación desde España?
– O que podemos facer é desenvolver unha boa vacina que ocupe un novo nicho de mercado, pero non competir a nivel internacional. Se cadra dentro de 10 anos, se as cousas cambian e se empeza a apoiar á ciencia decididamente, si. Pero agora, despois de 10 anos de ignorarnos nos Orzamentos Xerais do Estado, é imposible. Hai que entender que este tipo de traballo, non só o noso, refírome a toda a investigación e desenvolvemento, é un investimento a longo prazo. Entendeuno moi ben Angela Merkel, que, por mor da anterior crise, afirmou nun discurso no Bundestag en 2010: “Imos recortar en todo menos en educación e investigación porque non podo acabar co futuro do noso país”.
– Chegará ao mercado algunha das vacinas españolas?
– Estou convencido de que algunha chegará, mesmo creo que 2 ou 3 poderán saír ao mercado, oxalá algunha sexa a nosa ou a dos meus colegas do CSIC. Creo que nós ofrecemos algo diferente. Se presentamos unha boa vacina que cubra un novo nicho resultaralle interesante a algunha das grandes farmacéuticas.
– Cre que a crise causada por esta pandemia pode ser un punto de inflexión nas políticas de I+D? Aumentará o apoio da sociedade española á ciencia?
– Oxalá. Si penso que unha gran parte da poboación deuse conta da nosa importancia, supoño que iso influirá. Pero non creo moito nos pactos de estado. Xa se asinou algún en favor da investigación e logo non serviu porque o goberno que estaba nese momento fixo o que quixo. Confío máis en que a sociedade vexa a necesidade da investigación e que iso a longo prazo inflúa na clase política.
– Por que é importante para un país dispoñer de vacinas propias?
– É moi importante ter a capacidade de protexer á túa poboación e garantir a súa saúde. Esa seguridade non se debe ceder a outro país ou a unha multinacional porque o que nos fixo AstraZeneca pódeo facer outra. Debes ter a túa propia fábrica, por pequena que sexa, para producir 80 ou 100 millóns de doses, que é o que necesita España. Iso pode facelo Biofabri, despois buscaríase como distribuír a vacina, aumentar a produción, vendela fose…
– Quere dicir que coa infraestrutura que temos esa seguridade está garantida?
– Desde logo. Non hai ningún problema para fabricar as doses suficientes para vacinar á poboación española. Se falamos do mercado global, é outra cousa; para acceder a el si se necesita unha multinacional. Pero para fabricar e distribuír en España estamos perfectamente capacitados. Claro, xeralmente non fas unha vacina só para os teus, senón que te expós ir máis aló, non só por razóns económicas, tamén éticas, para que chegue ao maior número de persoas e sobre todo ás máis desfavorecidas. A miúdo esquécese que mentres estas persoas non estean protexidas, nós tampouco o estaremos. Por agora estamos a solucionar a pandemia no mundo occidental, pero a enfermidade vai continuar polo menos durante 2 ou 3 anos, iso sabémolo.
“No século XXI, se non tes o coñecemento, vas ser un país moi subsidiario”
– Se a enfermidade vai continuar 2-3 anos, a vacinación tamén se prolongará ese tempo?
– Si, por iso hai que seguir fabricando vacinas e é tan importante que teñamos nosa propia capacidade para facelas. Isto vai para longo e non podemos depender do exterior porque os intereses doutros non coinciden cos nosos. Desde a capacidade de fabricar máscaras ata as vacinas, hai que reindustrializar España, e esa reindustrialización debe basearse na innovación. Iso conséguese con investigación. No século XXI, se non tes o coñecemento, vas ser un país moi subsidiario. Non teño teima aos bares, pero xa toca cambiar o modelo.
– Aínda que a enfermidade dure algúns anos, iso non significa que a pandemia persista coa mesma dureza. Unha vez máis, a mesma pregunta: cando recuperaremos a normalidade?
– O lóxico é que a pandemia diminúa moito a partir deste verán, e que en España estea practicamente terminada a finais de 2021. Iso sería o normal. Eu diría que poderemos volver á nosa vida normal o próximo outono. Estamos a ter algúns problemas coa vacinación, deberiamos ir máis rápido, pero para outono debería haber un número elevado de persoas protexidas e entón o virus á forza irá decaendo. Ademais, aínda que xurdan novas cepas, a enfermidade tende a atenuarse. Sucedeu en todas as epidemias ao longo da historia, por que vai ser distinto agora?
– Nestes momentos, as principais incógnitas respecto a as vacinas son dúas: canto dura a súa protección e ata que punto son eficaces respecto a as variantes do SARS-CoV-2.
– Fronte á variante inglesa si son eficaces, fronte á surafricana, hai dúbidas, e fronte á brasileira, tamén. Oxalá nosa vacina ou as de Moderna e Pfizer nos permitan, se fose necesario, reaccionar moi rapidamente e refacer a vacina para adaptala ás novas variantes. A duración da eficacia aínda non pode coñecerse porque estamos a ir moi rápido e apenas pasou un ano desde o inicio a pandemia. Iso verémolo co tempo.
– Que nos está ensinando esta pandemia para abordar outras crises similares no futuro?
R: Que temos que estar preparados para o imprevisible. Eramos unha sociedade moi confiada e, en contra do que pensamos, somos sumamente fráxiles. Aínda así, estamos a ser capaces de reaccionar razoablemente ben. Sempre hai unha minoría de ‘descerebrados’, pero creo que moitas persoas déronse conta da nosa vulnerabilidade e do coidado que hai que ter cos demais. Isto debería servir para mellorar os nosos sistemas e cambiar o que non funciona. Por exemplo, o completo abandono, desde hai moitos anos, da investigación científica e a innovación. Un sistema de I+D non necesariamente moi grande, pero si moi sólido, é esencial para responder a calquera eventualidade de leste ou outro tipo.
“Eramos unha sociedade moi confiada e, en contra do que pensamos, somos sumamente fráxiles”
– Como lle cambiou a vida neste último ano? Non só en canto á maior carga de traballo, tamén respecto a a presión e os efectos sobre o estado anímico.
R: Non me cambiou demasiado. A actividade multiplicouse, pero non tanto no traballo como no tempo que dedico aos medios. Moitos xornalistas chámanme para consultarme dúbidas. En canto á presión… Luís Enjuanes, Mariano Esteban e eu somos maiores, nenos da posguerra. España era moi diferente nos anos 50, era outro mundo, e a presión era algo constante. Naquela España millóns de persoas tiñan que loitar a diario para sobrevivir. Quero dicir que nós vimos a dificultade da vida na rúa e creo que mentalmente estamos máis endurecidos. Temos interiorizada a idea de ‘apretar o cinto e tirar cara adiante’ y tirar para adelante’. Cambiounos a vida (fai moito tempo que non vexo a persoas queridas) e iso sempre afecta, pero animicamente es máis duro.