Chega febreiro. Ao inverno, esa estación que se relaciona coa escuridade e o frío, xa lle queda menos da metade e a xente outea o horizonte buscando unhas cores que hai tempo que non ve. E, nese papel colorido, está o Entroido, unha celebración tradicional que indica que a primavera xa está á volta da esquina.
“Entroido vén do latín introitus, do que marca a entrada, para algúns da Semana Santa e para outros da primavera e a fin do inverno”. Rafael Quintía é antropólogo e, entre outros escritos, acaba de publicar Descrifrando o Entroido, un libro sobre esta festividade tradicional. “En toda a zona do bloque occidental, dicimos ‘Entruido’. Se te vas á zona da montaña, en Manzaneda e en Viana din ‘Entrudio’. Noutros sitios din ‘Antroido’. Incluso usan variantes desta palabra no norte de Portugal, e en zonas de Cantabria, Zamora, León e ata Asturias. Todos teñen a mesma raíz”. Quintía explica que nestes momentos, o Entroido está a renacer na comunidade. “Hai un desexo de diferenciación e nacen festas novas”, apunta.
Unha festa que sempre topou con prohibicións
O Entroido, que se celebra antes do período coñecido como coresma, muda cada ano as súas datas. Aínda así, sempre comeza un xoves e remata co mércores de cinza, que marca o inicio das seis semanas de purificación marcadas pola Igrexa ata a chegada da Semana Santa. E, a pesar da súa fama actual, topouse con problemas para a súa celebración ao longo dos séculos.
“O Entroido é fundamentalmente un fenómeno rural. O significado fondo —para entender de onde vén— está vinculado co ciclo natural. Coa fin do inverno e coa última máscara de invernía”, explica Rafael Quintía. “É ademais unha festa antiquísima e, como calquera fenómeno natural, foi mudando ao longo do tempo”. Quintía explica que xa no século VII a Igrexa intentaba prohibilo. “Criticaban iso de que en febreiro os homes vestiran de mulleres e as mulleres de homes; e que foran berrando pola rúa, facendo ruído, disfrazados de animais…”, conta o antropólogo.
E non foi a única vez, durante a Guerra Civil, na República, prohibiuse polas circunstancias que se estaban a vivir nese momento; e tamén se perseguiu durante a ditadura franquista. “O franquismo prohibiuno, pero iso non quere dicir que non se seguise celebrando nas parroquias e nas aldeas, vixiando que non chegara a Garda Civil e evitando enmascararse”, engade Quintía. Ademais, conta o antropólogo, a versión que temos agora desta festividade é “unha versión domesticada do rito anterior”. “A finais do século XIX empeza a entrar o Entroido desde o rural cara á cidade e digamos que se van perdendo moitas das connotacións máis rituais: os ritos de fertilidade e outros que aínda están presentes, e se van quedando cunha compoñente máis lúdica e máis festiva”, explica.
“Eses seráns e esas foliadas do martes de Entroido, acaban convertidas nos bailes de máscaras e de disfraces; as tradicións de ir correr o Entroido de casa en casa convértense nos desfiles… todo se adapta ao mundo urbano”. Para Quintía, a chave está en que, ao vir do mundo rural, empezou a estar “como mal visto”. “Como todo o que formaba parte do rural”, comenta. “Empezouse a considerar como algo de pouco gusto, tosco e iso, sumado á desarticulación do mundo rural a partir dos anos sesenta, fixo que se perderan gran parte dos entroidos galegos”.
O revivir dunha tradición
Ao igual que acontece co Apalpador e con outras tradicións propias de Galicia, o Entroido máis tradicional galego tamén está vivindo un proceso de recuperación. “O que estamos vivindo hoxe en día é como un revival. Está de moda”, afirma Quintía. “Hai procesos de recuperación deses entroidos que se perderon nos anos sesenta, setenta e oitenta e que, polo tanto, son moi recentes e aínda están vivos na memoria da xente. Podes facer un traballo etnográfico de recollida e saber como se facían. Ademais, xa non está mal visto ir de cigarrón ou de peliqueiro, por exemplo, e agora a xente gusta e farda diso”.
Rafael Quintía comenta que isto ten unha dobre lectura. “Por unha parte recupéranse os entroidos antigos, pero por outra hai tamén unha clonación e multiplicación ata o infinito das máscaras, por exemplo”, explica. “Se antes había tres ou catro cigarróns ou peliqueiros, agora tes trescentos ou catrocentos, porque se acaban convertendo en signos de identidade local e cada un quere ter o seu símbolo identitario. Pero para min o máis importante non é dicir que tes unha máscara propia do teu lugar, o fundamental é recuperar a festa como rito”. O antropólogo explica así que para el o importante é recuperar o entroido como unha “festa social e participativa”. “Se ti recuperas unha máscara para multiplicala por cen e poñela a desfilar, non estás recuperando o Entroido, estás facendo outra cousa”, recorda.
Con todo, moitas desas festas e rituais, dalgún xeito, si que está renacendo por toda Galicia, como a farrapada de Laza e o Oso de Salceda. “Os procesos de recuperación están de moda e algúns están moi ben feitos e teñen moita rigurosidade antropolóxica, con traballo previo e etnográfico ben feito. E, despois, estanse creando entroidos novos”, afirma Quintía. “Así que si que se pode dicir que hai un renacemento do entroido”. Quintía lembra que incluso hai cidades e vilas máis importantes, que perderan o seu Entroido tradicional que o consideraban como algo máis rural e de peor gusto incluso, e que agora tamén reivindican ese retorno tradicional.
Quintía ten claro que hai algo de desexo de diferenciación neste regreso do máis histórico. “Estou convencido que algunhas particularidades dalgúns entroidos nacen como reacción aos veciños, iso é algo que está estudado a nivel antropolóxico noutros países tamén”, comenta. “É sempre un querer diferenciarse. A identidade constrúese moitas veces por un proceso de alteridade, por oposición aos outros. Entón, remarcamos aqueles trazos máis diferenciais, acentuámolos, fronte a aquilo que nos unifica, para obter unha identidade máis marcada”. Para o antropólogo isto é precisamente “algo é moi propio do Entroido”. Aínda así, Quintía insiste en que diferenciarse non é repetir os mesmos ritos en cada lugar para facelos propios, esquecendo que o fundamental non é ter unha máscara ou símbolo propio. “Hai figuras que son iguais e cada zona quere darlle unha explicación única. Pero iso sería como coller a figura de Xesucristo e que cada vila lle dera unha explicación diferente e única. Non ten sentido”.
