Entre a Ponte dos Tirantes e a praia fluvial do Lérez hai un camiño que vai pola beira do río con carril bici, rochas, beirarrúa e árbores. Ao lado, unha estrada de dous carrís. Na parte máis pegada á ponte, varios edificios modernos están á venda. O elevado prezo dalgúns deles captan a atención dalgúns cidadáns pero, ao fondo, sobresae algo maior. Entre as árbores, chalés, e casas desa zona, de baixa densidade residencial, un edificio amarelo e branco. Dez plantas. Un bloque que destaca da mesma forma na que o fai unha cheminea pintada de verde ao lado dunha reserva natural: porque non ten sentido, non é o seu contexto nin é apropiado.
O feísmo ten na súa base a falta de continuidade. Un edificio de cinco pisos de formigón situado ao lado dunha casa tradicional de pedra, orixinalmente de dúas plantas, ampliado por arriba sen ningún tipo de lóxica para poder ter a mesma altura que a construción veciña. Ladrillo, pedra antiga, placas, cristaleiras, caos. Poucas zonas desenvoltas nos últimos 50 anos teñen unha lóxica arquitectónica detrás. Se alguén busca culpables, serían todas as administracións que non lle deron tanta importancia ao coidado da paisaxe. Pero, en parte, tamén unha cidadanía pasiva ante os ataques á paisaxe urbanística das cidades e das vilas.
Entre o feísmo e o clasismo
Definir o feísmo é complicado. “É un concepto subxectivo, ligado á cultura, ao contexto e á idea de bo gusto, que varía co tempo e co lugar”, explica Carlos Henrique Fernández, presidente da Asociación para a Defensa do Patrimonio Cultural Galego (Apatrigal). Nalgúns casos, poden resultar pouco agradable á vista elementos funcionais do rural galego: utilizar unha bañeira vella como bebedeiro para o gando ou un somier para completar o valado. Pero isto tamén ten un compoñente elitista, unha visión idealizada do rural, segundo o arquitecto estradense, por parte das persoas do ámbito urbano. “Moitas veces esperan que as aldeas permanezan inalteradas no tempo, como escenarios dun pasado conxelado”, destaca.
Entón, que merece ser conservado? Débense quitar os antigos palcos de formigón que servían para as festas das vilas? E quitar edificios de formigón ou ladrillo que non pegan coa contorna? “Recordo dicir que ás veces utilizamos a palabra feísmo con certo clasismo, e iso causou algunhas molestias”, explica o divulgador de arte e arquitectura Miguel Ángel Cajigal (El Barroquista). Defende que hai estruturas moi funcionais que creaban un beneficio para as comunidades.
O desinterese do franquismo
“Temos esa tendencia a miralos e metelos dentro do feísmo, pero creo que iso forma parte da arquitectura tradicional do século XX-XXI”, explica o historiador. O presidente de Apatrigal concorda: “Moitas construcións realizadas con formigón, ladrillo ou outros materiais industriais poden ser expresións válidas dunha época concreta”. De aí a necesidade de contar con profesionais que poidan avaliar estes casos para decidir se cada estrutura debe desaparecer.
Por suposto, tamén hai casos de, simplemente, feísmo arquitectónico. A súa orixe está na segunda etapa do franquismo e expándese ata os anos noventa. Algo que sucede sobre todo en determinados núcleos tradicionais ata ese momento, asegura El Barroquista. “Promóvese moita construción sen controis urbanísticos, moi rápida, moi acelerada”, considera. De repente, unha vila que tiña casas de pedra ten, en medio da nada, un edificio de formigón de seis plantas. O motivo en moitos casos é a especulación, recorda.
A integración coa contorna deixa de ser unha prioridade para as autoridades. Algo que se combina cunha planificación urbanística débil, a emigración e o retorno con recursos económicos pero sen asesoramento técnico, segundo explican en Apatrigal. Ademais, houbo unha perda progresiva, segundo denuncian, do respecto pola tradición arquitectónica local.
Falta de vontade política
Nas cidades tamén existe ese caos. E no caos, explica Fernández, nada desentoa. Algo que favorece a teoría das xanelas rotas. “Se unha contorna está coidada e ordenada, as intervencións inadecuadas desentoan e non se perpetúan”. Por outro lado, cada ataque ao patrimonio paisaxístico normaliza ese tipo de actuacións. “Cada edificio que incide nunha mala dirección, é un argumento máis para que alguén no futuro decida que quere facer o mesmo”, avisa Cajigal.
El Barroquista considera que xa hai unha maior concienciación dalgunhas administracións, pero corrixir as creacións dos últimos 100 anos non é sinxelo. Principalmente, por unha cuestión loxística e funcional: agora mesmo, miles de galegos residen e traballan en edificios que non son acordes á súa contorna. A clave, por iso, é a prevención. En xeral, manter a contorna de forma adecuada depende da vontade política, da aplicación de políticas urbanísticas adecuadas e de moito tempo.
Concienciar a cidadanía
“Isto non se soluciona dun ano para outro nin dunha década para outra”, advirte El Barroquista. En moitos casos, son as propias administracións as que adquiriron ou recompraron edificios realizados sen ter en conta a paisaxe e que se manteñen sen ningún tipo de rehabilitación ou modificación de cara a ser máis adecuado coa súa contorna.
Por iso, para ambos, unha das bases para frear e recuperar a contorna urbanística é concienciar. Entender que a construción debe ir sempre da man da paisaxe da cidade ou vila. É, por exemplo, o obxectivo do Proxecto Terra, do Colexio de Arquitectos de Galicia. Este pretende formar os rapaces de xeito crítico sobre o patrimonio construído e a tradición herdada. A arquitectura, a fin de contas, é parte do que conforma a identidade da sociedade.
