Únete á nosa canle de Whatsapp
A Domus dos Museos Científicos Coruñeses acolle este mércores unha charla con dúas científicas que son un exemplo máis do talento galego espallado polo mundo. Estela Area e Sandra Barral dan clase e investigan sobre as doenzas neurodexenerativas na universidade de Columbia, en New York. Sandra Barral (A Coruña, 1974), doutora en Xenética pola USC, cruzou hai máis de 10 anos o Atlántico, “frustrada” por non ter un ambiente propicio para investigar. Desde 2007 é profesora e investigadora en Columbia, onde investiga sobre os factores xenéticos de risco que provocan a aparición do Alzheimer, unha dos grandes desafíos para a saúde pública no século XXI.
– Somos conscientes da magnitude o problema del Alzheimer?
– Eu creo que a sociedade é pouco máis consciente, sabe que isto é algo máis que a típica demencia do avó ou da avoa cando se fan maiores. Aí avanzamos moito, asumimos que é unha enfermidade neurodexenerativa e que hai que coñecela e estudala. E, sobre todo, que está sendo xa devastadora en canto ás cifras, e vai selo máis, coa maior lonxevidade da poboación.
Alén diso, fai falta moito máis traballo de divulgación. Aínda non se sabe moi ben o que estamos facendo os científicos que estudamos o Alzheimer; a xente escoita que estamos metidos no laboratorio, e que facemos cousas raras, pero pouco máis. E iso dígoo con toda a autocrítica cara aos científicos, que moitas veces non somos capaces de explicalo para que a xente da rúa o entenda.
– E en que está traballando para afrontalo?
– Partimos da base de que o Alzheimer, como o cancro e outras doenzas, é unha enfermidade moi complexa, que require moitos enfoques e científicos de ramas moi distintas traballando xuntos co mesmo obxectivo. Por iso é bo que Estela e máis eu poidamos falar xuntas na Coruña, porque o enfocamos desde distintos puntos de vista.
Pola miña parte, hai que explicar que o Alzheimer aparece de dúas formas: temperá ou tardía. A maior prevalencia é a tardía, pero coñecemos moitas cousas sobre a temperá: ten unha base xenética moi forte, e coñecemos os xenes implicados. Entón, no caso desta variante, é unha cuestión de ter a mutación ou non, pero a enfermidade vai aparecer.
“No Alzheimer podemos falar de factores de risco e xenéticos, pero explican unha porcentaxe pequena dos casos”
Na forma tardía, falamos máis ben de factores de risco; aínda que sabemos que hai factores xenéticos que aumentan as posibilidades, non son tan determinantes como na variedade temperá. Entón, o meu traballo é ese: atopar factores xenéticos de risco.
Pero hai máis cousas: nos últimos anos vimos que hai xente que ten o xene APOE, un dos factores de risco máis importantes, pero que consegue escapar de padecela. E hai tamén factores protectores, que protexen á xente da doenza.
Eu tamén estou moi interesada no deterioro cognitivo que aparece coa enfermidade: sabemos que hai unha base xenética, porque hai diferenzas no proceso de perda progresiva de memoria: hai xente que recorda moitas cousas, outras menos… Cremos que aí hai tamén influencia xenética. Básicamente intentamos entender biomarcadores que nos dean pistas sobre cal é a xente que pode ter máis risco, e aínda que non se poidan tomar medidas terapéuticas, si podemos ter un maior control e coidado con esta xente.
– Hai algunha pista sobre cales son eses factores principais?
– Na forma tardía coñecemos, como comentaba, o xene APOE: pero aínda que supón un maior risco, non é determinante. Non utilizamos sequera a terminoloxía clásica de mutación, porque non é unha cuestión de causa-consecuencia. Noutros casos, como no xene BRCA do cancro de mama, vai aparecer o cancro se tes a mutación, pero este non é o caso.
Hai tamén compoñentes cardiovasculares e metabólicos – iso é o que estuda Estela Area – que son importantes. O obxectivo é identificalos todos estes factores e ver cal é o balance entre eles para provocar que unhas persoas teñan Alzheimer e outras se libren. Hai estimacións, estatísticas e demais, pero explican unha porcentaxe pequena de todos os casos que hai.
– Como chega ata aquí?
– Estudei Bioloxía e sempre me interesou a Xenética Humana. Desde esta base fun marcando o camiño. Fixen a tese en Xenética Forense en Santiago, volvín a Coruña a facer o posdoutoramento en Xenética Cardiovascular. E aí apareceu xa a frustración de non poder acadar as expectativas de futuro, de non vivir tranquilamente da miña profesión, e de non atopar un entorno de paixón e entusiasmo que precisaba para investigar, decidín cambiar.
Deixei a Bioloxía Molecular, a parte máis experimental, e paseime na rama máis matemática e estatística, de analizar datos. Empecei na universidade Rockefeller, que é pequena pero unha das máis prestixiosas, con varios premios Nobel. Ofrecéronme despois a praza de profesora en Columbia, e alí estou desde 2007.
– A pregunta de sempre: que pasa para non poder quedar aquí e ter que buscar un ambiente máis favorable noutros lados?
– O tema sae sempre, e nós tampouco podemos dar a resposta que o solucione todo. Aquí hai moita xente que non pode vivir da súa profesión, non hai cartos, vives de prestado… Eu marchei grazas aos meus pais, cun apoio non só emocional, senón tamén económico. Vese que hai un problema estrutural, tanto económico como financieiro, as políticas non son efectivas… E ao mellor hai unha intención, porque claro, hai un momento no que cuestionas todo, e unha chega a pensar que a falta de políticas de apoio á ciencia é intencionada, porque non son efectivas. Ves que hai boas palabras de parte dos diferentes partidos, pero ao final quedan niso. E o que a xente quere é políticas efectivas, con traballos dos que poidas vivir, que poidas contar cun bo equipo, e teñas proxección de futuro; non podemos estar cunha bolsa de cinco anos, cando falamos de investigacións que neste tempo apenas poden arrancar. E despois que? Non podemos estar pendentes e con medo á incerteza do que virá despois.
“En Estados Unidos teñen moito máis claro que a ciencia é un investimento a longo prazo”
Neste sentido, sociedades como a estadounidense téñeno máis claro: é un investimento a longo prazo, que non dá réditos inmediatos. E hai outras cousas: aquí é menos habitual o mecenado, de capital privado que entende que isto é moi importante, e que contribúe para axudar; isto supón un apoio financieiro importante.
E o problema vén de moi atrás. Tanto Estela coma min levamos xa bastante tempo nos Estados Unidos, e xa temos visto vagas de científicos que van para alí, que logo teñen oportunidades en España e volven, pero marchan de novo, frustrados, porque as bolsas non funcionan, porque non hai cartos e cando os hai tes que pelearte por eles… Acabas queimado, e é normal. Estados Unidos tampouco é o paraíso, pero polo menos nisto, as cousas funcionan un pouco mellor.
– Non é que aquí falte talento e capacidade.
– Para nada. A educación que recibimos aquí é moi boa. E temos unha capacidade de traballo e tenacidade brutal. Pero claro, hai que ter un ambiente propicio. A carreira científica e de por si frustrante, aínda que esteas nun ambiente privilexiado, con garantías e seguridade; imaxina se o entorno é desfavorable, se nos temos que preocupar de que apenas nos chega para comer… A xente acaba farta.
