Rey 814 Beemer Yuri pode parecer o nome dun asteroide, pero trátase dunha vaca catro veces campioa, eloxiada pola súa espectacular estrutura para producir leite. É a elite das vacas galegas, un animal que asolaga o imaxinario popular desta esquina verdella da Península Ibérica. E non é de estrañar, xa que esta comunidade conta con case un millón de cabezas. Competindo por ese primeiro posto de animal insigne galego, atópase tamén o polbo (Octopus vulgaris), coa súa sempre apostila “á galega” ou “á feira”. Captúranse preto de dous millóns de quilos anuais e, considerando que o Plan experimental para a xestión do polbo con nasa establece un peso mínimo de un quilo, iso son moitos polbos.
Ademais, Galicia é a comunidade autónoma co maior censo de aves, con máis de 100 millóns de individuos. Pero existe outra especie crave para entender boa parte da sociedade e economía galega: o mexillón (Mytilus galloprovincialis), con máis de 9.000 millóns de individuos extraídos cada ano dalgunha das 3.387 bateas que ocupan as augas galegas. Poderiamos dar a catar un mexillón a cada habitante deste planeta e aínda nos quedarían suficientes para facer unha boa empanada.
O vento que arrola a ría
A excepcional situación de Galicia, no límite norte do sistema de afloramento canario, ten como consecuencia que os ventos do norte son capaces de emerxer augas máis profundas, frías e ricas en nutrientes. Esta fertilización natural impulsa o crecemento planctónico, abundante penso gratuíto para este molusco capaz de filtrar ata oito litros de auga por hora.
A súa extracción sitúanos como terceiro produtor mundial tras China e Chile. Pero a competencia de Galicia con estes países non é o maior dos seus problemas.
Galicia enfronta un problema derivado da caída histórica da semente de mexillón, chamada mexilla. Tras ser extraída do intermareal rochoso, esta é encordada nas bateas para o seu crecemento e posterior recolección. Na procura da necesaria semente, quenes apañan teñen que volverse cada vez máis exhaustivos, o que en ocasións xera conflitos cos percebeiros.
Parte desta crise ten unha posible orixe nun cambio de modelo comercial, que levou aos produtores a vender un mexillón cada vez máis pequeno para compracer os gustos culinarios internacionais, que prefiren comelos como pipas.
Doutra banda, ao acurtar o ciclo de produción, evitan riscos de perder mexillóns que se desprenden das bateas e reducen a exposición á eventual aparición de eventos tóxicos de fitoplancto. Os beneficios cultívanse con máis frecuencia, pero tamén se precisa unha maior recolección de semente.
A galiña dos ovos de ouro
O problema é que este modelo xoga en contra da oportunidade de reprodución. O mexillón ten un pico principal de desova na primavera e outro secundario no outono, cando soltan os seus óvulos e espermatozoides ao mar.
A fecundación ten como resultado unha larva que nada durante unhas catro semanas arrastrada polas correntes, ata que crece o suficiente para escoller unha rocha onde realizar a metamorfose e converterse nun pequeno mexillón que permitirá iniciar o ciclo de novo.
Retiralo demasiado pronto das bateas podería afectar á cantidade e calidade destas desovas e, en consecuencia, reducir a abundancia de mexilla nas rochas.
Algúns apuntan a que este cambio de modelo produtivo é matar á galiña dos ovos de ouro. En calquera caso, é preciso desenvolver novas investigacións que confirmen ou desmintan tales argumentos.
Sentinela dos nosos mares
O mexillón é un organismo sésil, polo que reflicte a variabilidade ambiental da súa contorna. Ao ser fácil de recoller e actuar como acumulador natural, emprégase como biomonitor da contaminación, evitando custosas mostraxes de auga e sedimentos. Ademais, distribúese por todo o mundo, o que permite comparar a contaminación en lugares distintos.
Investigadores do Centro Oceanográfico de Vigo, pertencente ao Instituto Español de Oceanografía, levan máis de tres décadas recollendo mexillón na costa atlántica española para monitorizar a calidade das súas augas. Ano tras ano visitan os mesmos puntos de mostraxe, pero nos últimos anos cústalle máis atopar o necesario mexillón.
Non parece, entón, un problema exclusivo de Galicia, así que o cambio de modelo produtivo non pode ser a única resposta ao problema. Por que, se non, tamén está a desaparecer o mexillón de rocha doutras zonas ao longo de Europa?
Ventos do norte
A enorme produtividade primaria destas rías quizais sexa capaz de soportar este tirón de corda dos produtores no seu esforzo de maximizar a produción. Pero, para garantir a adaptación a novos mercados, cos novos límites que marca o cambio climático, falta a aproximación da ciencia. Entender este problema pasa por cuantificalo e ese o obxectivo de moitos investigadores nas últimas décadas.
Nun estudo recente publicado na revista Frontiers, realizado polo Consello Superior de Investigacións Científicas (CSIC) en colaboración coa Organización de Produtores de Mexillón de Galicia (OPMEGA), observamos un incremento no número de días con vento forte do norte entre os meses de xullo e novembro, coincidindo cun dos picos de desova do mexillón.
Aínda que estas condicións axudan a fertilizar a ría, demasiado vento podería afastar as larvas da costa e con iso reducir as súas posibilidades de fixarse ás rochas.
Se os ventos do norte seguen incrementándose, como se prevé baixo diferentes escenarios do cambio climático, as larvas poderían ter cada vez máis dificultades para voltar a casa, perdéndose en mar aberto cunha maior frecuencia. Con todo, aínda que os números parecen cadrar, é só unha hipótese, ligada neste caso aos cambios que se están experimentando na circulación atmosférica.
Unha ciencia máis colaborativa
No medio natural, as variables son moitas e os efectos non lineais: queda moita ciencia por diante, ciencia que debemos facer de forma colaborativa entre todos, para captar as realidades e puntos de vista de produtores, científicos e consumidores.
Nun mundo cunha poboación crecente, a produción de alimentos de alta calidade é prioritaria. Neste marco, o cultivo de mexillóns ten unha reducida pegada de carbono e resulta altamente sostible ao non requirir consumo de auga nin de penso.
É posible que Rey 814 Beemer Yuri siga recibindo premios, pero lembre que, polo menos en número, o mexillón non ten rival.
*Sobre os autores: Pablo Otero Tranchero é Científico Titular do Centro Oceanográfico de Vigo e do Instituto Español de Oceanografía (IEO – CSIC). José Manuel Fernández Babarro é Científico Titular del CSIC no ámbito da Ecofisioloxía de moluscos bivalvos no escenario do cambio global e pertence ao Instituto de Investigacións Mariñas (IIM-CSIC). Laura García Peteiro é Investigadora Posdoutoral e especialista en moluscos bivalvos no Instituto de Investigacións Mariñas (IIM-CSIC). Xosé Antonio Padín Álvarez é Científico Titular do Dpto. de Oceanografía no Instituto de Investigacións Mariñas (IIM-CSIC).
*Cláusula de divulgación: As personas que asinan o artigo non son asalariadas, nin consultoras, nin posúen accións, nin reciben financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declararon carecer de vínculos relevantes máis aló do cargo académico citado con anterioridade.
