Únete á nosa canle de Whatsapp
Dende o Congreso de Solvay de 1927 ao foro Honour Science & Chemistry de 2022 pasaron case 100 anos. Un século de historia e de cambio imposible de cuantificar. A imaxe de científico illado de principios de século XX trocou na dun equipo traballando man a man nun laboratorio, aínda que as condicións da súa carreira —polo menos en España— non sexan todo o garantistas que deberían. De igual modo, apareceron novos retos: o uso de combustibles e o cambio climático como grandes desafíos da química actual. O catedrático da Universidade de Santiago de Compostela (USC) e investigador do Centro de Investigación en Química Biolóxica e Materiais Moleculares (CiQUS) Diego Peña foi un dos participantes en Honour Science & Chemistry, que reuniu a figuras de alto prestixio internacional. Durante o evento, recrearon a foto de Solvay de 1927, deixando claro que a ciencia cambia, pero tamén avanza imparable.
—Vostede foi un dos 34 participantes do foro Honour Science & Chemistry, que reuniu a científicos de prestixio internacional. Que balance fai do evento?
—Balance moi positivo. Foi un foro de debate organizado polo Consello Europeo da Industria Química que buscaba xuntar os diferentes actores da química, como é o profesorado de universidade, os directivos das empresas e os investigadores de doutoramento, para tratar os retos futuros na química. Pero foi, máis ben, unha toma de contacto. A idea é que teña continuidade, ben a partir dos contactos individuais establecidos ou pola organización doutras accións. Este tipo de eventos son moi interesantes porque normalmente hai unha fronteira moi potente entre o mundo da academia e das universidades e o da industria. É unha barreira considerable e nos próximos anos temos que facer un esforzo por reducila para poder cambiar o sistema produtivo.
—É dicir, traballar para romper esa barreira e crear máis sinerxías.
—A academia e a industria son dous mundos distintos. As universidades traballan máis nos problemas básicos da ciencia, xerando novo coñecemento. A industria está á vangarda da innovación tomando como base este coñecemento xerado, pero como é lóxico mantense máis afastada dos aspectos fundamentais da ciencia. Uns e outros deberiamos, de vez en cando, dar un paso atrás para adquirir unha visión máis global e traballar conxuntamente para intentar resolver os retos máis relevantes. Dende as universidades podemos achegar novo coñecemento á industria pero necesitamos sentar coa industria, falar o mesmo idioma e identificar problemas concretos. Un foro coma este, a máximo nivel, cos directivos das empresas, varios premios Nobel… está especialmente ben para tender pontes.
—No foro tamén participaron estudantes de doutoramento.
—Si, os investigadores en formación poden favorecer a ponte entre a academia e a industria. Cando unha persoa pasa catro anos traballando e formándose como investigador nunha universidade e desenvolvendo a súa tese de doutoramento, é un perfil ideal para trasladar eses coñecementos á industria.
“A vocación investigadora é importante, pero non o aguanta todo”
—Sobre todo, tendo en conta a situación na que se atopan os investigadores.
—Iso depende moito dos países e das situacións concretas. Por desgraza, no noso país estamos á cabeza das situacións complicadas para a carreira investigadora, con multitude de programas de captación con requisitos e prazos cambiantes. Fai falla unha estratexia global da carreira investigadora, saber a que aterse, prazos fixos para as convocatorias e condicións competitivas. Non temos un sistema que xere garantías para a xente que está a investigar, especialmente na etapa de estabilización laboral. E a vocación investigadora é importante, pero non o aguanta todo.
Agora temos un cambio de lexislación laboral que en ciencia está provocando situacións moi complicadas e incluso paralización na contratación. É unha mágoa ter diñeiro de proxectos para poder contratar máis investigadores ou para subirlles o soldo pero non poder facelo por temas burocráticos. A investigación é moi dinámica, non é compatible con estruturas de contratación ríxidas.
De todas formas, eu creo que estamos ante un caso concreto en España e a nosa situación non é extrapolable ao resto de Europa. En países como Alemania, Suiza ou Holanda están bastante mellor ca nós nestes aspectos e teñen una vantaxe adicional: unha industria química moi forte que achega saídas laborais de calidade para os investigadores en formación.
—Habería que mirar un pouco máis a Europa?
—Hai que mirar aos sitios nos que se fan ben as cousas, sexa ou non Europa. Todo está inventado e coñecemos que centros son os mellores en investigación. Hai que intentar copiar eses modelos de éxito e ter flexibilidade. Neste país temos un sistema demasiado burocrático e ríxido que é xusto o contrario do que necesita a investigación. En ciencia a velocidade á que cambia todo é tremenda, por iso tes que ser flexible.
“Temos un sistema demasiado burocrático e ríxido que é xusto o contrario do que necesita a investigación”
—Sexa cal sexa a situación, investigar fai moita falla. Un dos temas que trataron no foro foron os retos da química actual, entre os que mencionaron a sostibilidade e o cambio climático. É a dependencia dos combustibles fósiles o máis preocupante?
—O uso dos combustibles fósiles, é dicir, queimar petróleo para producir enerxía, é unha barbaridade. O petróleo é unha fonte de materias primas ideal para fabricar plásticos e todo tipo de materiais. Se o queimamos é como se estiveramos a queimar diamantes. Por outro lado, coa súa queima estamos a producir inmensas cantidades de CO2, un dos causantes do desequilibrio climático. Pero deixar de empregar combustibles fósiles para a produción de enerxía non é sinxelo e require de moitísimo esforzo en investigacións e recursos, e un cambio no modelo produtivo. A alternativa máis obvia é desenvolver mellor a enerxía solar para producir electricidade. Se foramos eficientes, a cantidade de enerxía solar que chega á Terra sería máis que suficiente para abastecer a sociedade na que vivimos. A cuestión está en desenvolver materiais que convertan a enerxía solar en enerxía eléctrica de forma máis eficiente. Arredor diso hai toda unha tecnoloxía na que a química xoga un papel central.
—Como de preto ou lonxe estamos dese escenario?
—Eu creo que queda bastante. Somos demasiado dependentes dos combustibles fósiles e non se vai solucionar a curto prazo. Un cambio tecnolóxico global desas características require de moito tempo e diñeiro. Estámolo a ver co debate de deixar de empregar o gas ruso e o que suporía para numerosas empresas alemás que terían que parar a produción, cun impacto moi importante no desemprego e na economía. E estamos a falar tan só do gas que xera un país. Imaxina agora a situación se deixaramos de empregar os combustibles fósiles a nivel mundial. Por iso queda moito por andar: non só é descubrir os materiais máis eficientes, tamén temos que trasladalo á vida real.
—Despois do cambio climático e de fontes de enerxía, cal sería o gran reto da química?
—Probablemente conseguir procesos máis eficientes de síntese química. É dicir, que sexamos capaces de facer moléculas a demanda en menos pasos, con mellores rendementos, con procesos máis sinxelos e baratos e que custen menos enerxía.
“Somos demasiado dependentes dos combustibles fósiles e non se vai solucionar a curto prazo”
—Esa sería a liña da organocatálise asimétrica? O proceso polo que David MacMillan e Benjamin List recibiron o Premio Nobel de Química en 2021.
—Si, vai nesa liña. Sen dúbida a catálise é unha das ferramentas que temos para facer procesos de síntese química máis eficientes. Os químicos sintéticos traballamos con moléculas e intentamos conseguilas da maneira máis sinxela posible. Esas moléculas poden ter diferentes funcionalidades, dende fármacos ata novos materiais. Se conseguimos obtelas en menos pasos e de maneira máis barata, é evidente que iso vai ter un impacto importante na vida das persoas.
—Cales son os proxectos que está a desenvolver actualmente no CiQUS? Tamén van nesta liña?
—Si. Precisamente o desenvolvemento de procesos de síntese química máis eficientes é unha das nosas liñas de investigación no CiQUS. En ocasións levámolo a un nivel moi fundamental. Normalmente, nun laboratorio traballas con moles dunha substancia. É dicir, con miles de millóns de moléculas ao mesmo tempo. Porén, no proxecto MolDAM, financiado polo Consello Europeo de Investigación, investigamos con moléculas individuais. Intentamos ensamblar átomos dunha forma determinada, pero non en miles de millóns de moléculas ao mesmo tempo como se faría na química convencional, senón en moléculas individuais. Agora temos unha técnica que se chama microscopía de forza atómica a través da que conseguimos visualizar esas moléculas individuais e romper ou formar determinados enlaces en moléculas únicas. Algo que, ata hai pouco, era ciencia ficción.
Isto abre a posibilidade de descubrir novas reaccións para conseguir procesos sintéticos máis eficientes. En resumidas contas, tratamos de coñecer o mundo molecular e dominalo para poder ensamblar átomos ao noso antollo e chegar a moléculas interesantes da forma máis eficiente posíbel. Pero todo isto é un traballo colaborativo. Hoxe en día os retos do futuro non se conseguen traballando nun laboratorio illado. Son tempos de colaborar na ciencia, ben entre a academia coa industria, ben con grupos de investigación doutra disciplina. Por exemplo, eu son químico orgánico dunha universidade pública e traballo con físicos de superficie da multinacional IBM.
—Esa imaxe do científico illado no laborario recorda a Marie Curie quen, ademais, foi a única muller participante no Congreso Solvay de 1927, do que recrearon a foto.
—Si, e iso demostra o rol que tiña Marie Curie e o impresionante que era. Se hoxe en día hai poucas mulleres en ciencia, aínda que cada vez se vai igualando máis a situación, imaxina naquela época. É certo que os que participaron en 1927 eran persoas que desenvolvían o seu traballo de forma individual. Xuntábanse esporadicamente para compartir o que descubriran. Agora isto xa non funciona así, o que precisamos é da unión das disciplinas científicas. Hai unha frase de Bernad Shaw que me parece moi acaída: “Se ti tes unha mazá e eu outra mazá, e intercambiamos mazás, quedamos cunha mazá cada un. Pero se ti tes unha idea e eu teño outra idea, e intercambiamos ideas, cada un de nos queda con dúas ideas”.
A foto que reproduce o emblemático Congreso Solvay
—A química cambiou moito no último século, dende aquela foto de 1927. Vostede di, con todo, que é unha disciplina con “mala prensa”. Por que?
—Cando unha planta química verte e contamina un río , é lóxico que saia no telexornal. É un desastre, pero posiblemente non se falará das décadas que esa planta estivo sen contaminar e producindo substancias para facer fármacos, ou novos materiais. En resumo, mellorando a calidade de vida da xente. Tendemos a fixarnos máis na parte negativa da industria química, nos desastres, e non na parte positiva, que é moito maior. Por exemplo, que hai detrás das vacinas contra o covid? Como as conseguimos nun espazo tan curto de tempo e, así, lograr volver á nova normalidade? Hai moitísimas ciencia básica, e moitísima química, detrás.
Unha das teimas que teño é o de relacionar “natural” con positivo e o de “artificial” con negativo. As toxinas da Amanita phalloides son do máis natural que hai, pero se comes esta amanita, morres. En cambio o cloro que empregamos para potabilizar auga é totalmente artificial, pero ten acabado coas epidemias de cólera e salvado moitísimas vidas.
Como evitar esa mala prensa? Boto en falta falar máis de ciencia e química na rúa. Moitos nenos nin sequera saben o que son os átomos e as moléculas. Porén, nós e todo o que nos rodea estamos formados por elas. Os cativos, xa en Educación Primaria, deberían estar xogando con modelos moleculares. Ou saber que é a fotosíntese, ou a combustión ou de que está formado o aire, que non pensen que no aire non hai nada!
—Algo básico, tamén, para espertar as vocacións STEM en idades temperás, sobre todo nas nenas.
—Exacto. O que non podemos facer é convencer rapidamente a última hora de facer unha carreira científica. Por outro lado, a mellor forma de espertar vocacións científicas é mellorar as condicións dos mozos que xa se dedican á ciencia.
