Que pasou para que España fose un dos países máis afectados na primeira onda da pandemia da Covid-19 e agora volva liderar as cifras de incidencia? A resposta require facerse moitas preguntas, que a ciencia está intentando desvelar desde moitas perspectivas: socioloxía, demografía, e tamén a xenómica? Desde Santiago de Compostela, o equipo que lideran Antonio Salas e Federico Martinón acaba de publicar na revista Zoological Research o que consideran “un traballo case policial” para estudar as diferentes cepas do SARS-CoV-2 que se impuxeron no territorio estatal. Aclara Salas que, por agora, non se pode demostrar que estas variacións atopadas no xenoma causen maior ou menor gravidade nos síntomas ou na infectividade do coronavirus, ou na eficacia das vacinas en desenvolvemento, pero si son esenciais para comprender como circula o virus nas poboacións e, deste xeito, sentar as bases para intentar anticiparse a futuras ondas.
A pescuda, realizada nos laboratorios do Instituto de Investigacións Sanitarias de Santiago, centro conformado pola USC e o Sergas, procesou 41.362 secuencias do SARS-CoV-2 procedentes de 90 países, das que 1.245 pertencían a persoas infectadas en España entre febreiro e maio, para reconstruír a árbore filoxeográfica do virus. Na liña dun traballo anterior, publicado en Genome Research e que se avanzou como preprint no mes de maio, o equipo galego decidiu centrarse na situación de España: “Cremos que é preciso entender que nos pasou: por proximidade e porque tanto na primavera como agora a transmisión está a ser das maiores do mundo”, explica Salas. O novo estudo amplía o número de mostras para ir máis ao detalle e coñecer a circulación local do coronavirus. E revela un dato de grande interese: o 90% das secuencias recollidas na base de datos procede de cinco cepas (A2a4, A2a5, A2a10, B3a e B9). E analizando as pequenas variacións que o SARS-CoV-2 experimenta cando se transmite de persoa a persoa, puideron inferir máis datos: a data aproximada de chegada de cada variante a España e a probable influencia dos supercontaxiadores, un concepto moi repetido en todo o mundo desde o comezo da pandemia.
A cepa B3a, o País Vasco e os supercontaxiadores
“Se temos a cantidade suficiente de mostras, podemos saber cando entrou unha cepa desde outra área, e canto tempo foi necesario para adquirir a variabilidade que imos observando”, explica Antonio Salas. Observaron que o código xenético do virus cambia nalgunha das súas ‘letras’ aproximadamente na metade dos casos (detectaron diferencias en 19.000 dos máis de 41.000 usados na análise), pero hai cambios meirandes que poderían clasificar os xenomas nesas cinco principais variantes.
Dúas delas son moi relevantes, xa que B3a (30%) e A2a5 (38%) suman o 68% das mostras analizadas en España. Na B3a, explica o xenetista, apúntase ao País Vasco, concretamente a cidade de Vitoria, como o lugar no que se produciu o chamado efecto fundador, arredor do 11 de febreiro de 2020. As provincias de Araba e La Rioja foron dous dos primeiros grandes focos da pandemia en España. A vila rioxana de Haro viviu o 7 de marzo o primeiro confinamento do país, despois dun probable evento supercontaxiador nun funeral celebrado precisamente en Vitoria, onde as autoridades sanitarias puxeron o foco do rastrexo. E a investigación xenómica podería botar máis luz sobre o que aconteceu. “Temos razón para crer na relevancia dos supercontaxiadores porque observamos como determinadas liñaxes ou subliñaxes ‘estouran’ nunha área determinada e nun prazo de poucos días (no caso vasco, entre o 5 e o 19 de marzo); isto invita a pensar que a transmisión non é homoxénea”, continúa Antonio Salas. Detrás disto, aclara, pode haber diversos factores: desde unha posible predisposición xenética ou biolóxica a adquirir e transmitir unha maior carga viral ata o comportamento social de cada persoa e as propias condicións nas que vive; “que unha cepa ou outra acabe impoñéndose é, en parte, puro azar”, resume. E neste sentido, as características sociodemográficas de determinadas áreas de España poderían explicar parte do que está pasando.
Así se reconstruíu desde Santiago o avance do SARS-CoV-2 polo planeta
As cepas A2a5
Pero houbo outra variante presente en España, a A2a5, á que o equipo galego prestou especial atención. “Pensamos que xurdiu en Italia, outro dos epicentros da primeira onda, e o seu ancestro inmediato, a A2a, asociámola tamén alí. Vemos que, debido ao estreito contacto con España, sobre todo na zona mediterránea, chega á Península Ibérica e faise forte, de novo, por unha sucesión de eventos supercontaxiadores”. E de aquí xorde outra relevante subliñaxe, a A2a5c, que aparece na base de datos sobre o 5 de marzo en Madrid, e que está detrás doutra parte importante dos casos procedentes do foco de dispersión de Madrid.
A famosa mutación 614
Outro dos puntos de atención do traballo dos investigadores do IDIS foi a mutación 614 do coronavirus, da que se ten falado nos círculos científicos nos últimos meses pola posibilidade de que estea aumentando a capacidade de infección do SARS-CoV-2. Apúntase a que este cambio no código xenético do virus, detectado arredor do 20 de febreiro en Italia, podería facilitar a entrada do virus nas células e a súa capacidade de replicación, pero a información dispoñible ata o momento non é concluínte.
Porén, esta mutación non é suficiente para explicar, segundo Salas, a elevada incidencia do virus en España, xa que a súa presenza en España (56% das cepas estudadas) é menor á do resto de Europa (86%) e, ademais, a 614 xorde ” na base da árbore filoxenética, no haplogrupo A2, pero non en A2A, unha das variantes que está tendo máis ‘éxito’ no mundo”. Detalla ademais Salas que, no caso de Galicia, hai unha parte da liñaxe A2, na que está presente a mutación 614 pero, en cambio, a incidencia é bastante menor á doutras zonas de España. “Hai unha certa contradición epidemiolóxica que require de máis preguntas para atopar respostas”.
Condicionantes xenéticos e diagnósticos
O equipo compostelán que asina o traballo xunto a Salas e Martinón, do que tamén forman parte Alberto Gómez Carballa, Xabier Bello Paderne, Jacobo Pardo Seco e María Luísa Pérez del Molino Bernal, apunta a que estes achados poden contribuír a sentar as bases de novas investigacións para atopar determinados condicionantes xenéticos nas propias persoas ou no diagnóstico da Covid-19. “Temos experiencia no estudo da influencia da xenética nas enfermidades infecciosas, e estamos convencidos de que cada paciente ten, en parte, unha susceptibilidade maior ou menor diante do SARS-CoV-2. Pero é un tema moi complexo, inflúen moitas comorbilidades, e o propio comportamento e contorna social do paciente, polo que require dunha investigación multifactorial, e enfocada desde moitos puntos de vista distintos”, resume Salas. E conclúe, con todo, que os resultados presentados obtivéronse coa información dispoñible ata o momento: “Co coronavirus hai moita xente que está descubrindo como funciona a ciencia: nós intentamos facelo o mellor posible cos datos que hai, pero o método científico consiste precisamente nisto, en facerse novas preguntas e novas propostas que poidan mellorar a explicación dos fenómenos que presenciamos; é moi probable que no futuro teñamos novos datos cos que explicar mellor o que está pasando”.
Referencias:
– Phylogeography of SARS-CoV-2 pandemic in Spain: a story of multiple introductions, micro-geographic stratification, founder effects, and super-spreaders (Publicado en Zoological Research).
– Mapping genome variation of SARS-CoV-2 worldwide highlights the impact of COVID-19 super-spreaders (Publicado en Genome Research).
