“Non creo nesa fantasía onírica da colonización humana de Marte”

Juan Ramón Vidal Romaní é sen dúbida un gran coñecedor da xeoloxía de Galicia. Catedrático desta área na Universidade da Coruña, é autor dun centenar de libros e un dos investigadores e divulgadores máis destacados no seu campo. Desde 1986 é director do Instituto Xeolóxico Parga Pondal, e desde 2015 membro da Real Academia Galega de Ciencias. Entre outros moitos méritos e curiosidades tamén está o de compartir en 2007 o Premio Nobel da Paz como membro do equipo español do Panel Internacional do Cambio Climático.

Ao profesor Vidal Romaní (Tarragona, 1946) a súa afección polas rocas vénlle de cando era neno e coleccionaba minerais. Empezou facéndoo cando acompañaba ao seu pai, enxeñeiro de camiños, nos seus traballos de campo. Os primeiros minerais conseguidos en Galicia foron uns granates do faro de Punta Candieira, en cabo Ortegal. Esta afección da infancia levaríalle anos máis tarde a irse a Madrid a estudar Xeolóxicas. Terminado o doutoramento na Complutense, orientouse cara a xeoquímica das rochas volcánicas. E foi entón cando comezou a ter contacto con Isidro Parga Pondal, figura destacada da ciencia en Galicia, e quen era naquel entón o maior experto en rochas volcánicas de España.

Publicidade

Desta relación académica xurdiu anos máis tarde a posibilidade de colaborar na creación do Laboratorio Xeolóxico de Laxe, fundado por Parga Pondal en 1979, e convertido na actualidade no Instituto Xeolóxico “Isidro Parga Pondal”, pertencente á Universidade da Coruña. O Profesor Vidal Romaní é o seu director desde 1986.

Sobre vocacións científicas, rocas e xeodiversidade, Antropoceno e cambio climático ou Marte, conversamos a principios de agosto no seu despacho do Instituto Xeolóxico na cidade da Coruña.

-Poderíase dicir entón que o seu coa xeoloxía é un amor que vén de lonxe. Que ve vostede na xeoloxía que outros non ven?

-Na xeoloxía vexo o camiño de reconstruír o que pasou na Terra no pasado e o que vai suceder no futuro. Axúdame a soñar e a alcanzar unha posición de equilibrio co que me rodea.

-No seu caso parece que houbo unha clara vocación de xeólogo, derivada da súa afección temperá a coleccionar minerais. Tivo bos divulgadores, ou foi vostede autodidacta na infancia?

-A miña afección a coleccionar minerais foi efémera. Tal vez foi espertada ao conseguir uns granates enormes (ou iso me parecían a min) de Punta Candieira (Cabo Ortegal), aínda que entón se coñecía como Punta Candelaria. Iso, e algún cristal de cuarzo. Pero pronto esa afección disipouse a medida que ía entendendo o que eran os minerais e canto se esnaquizaban os xacementos co afán do coleccionismo. O meu pai foi quen primeiro me ensinou o que era a xeoloxía, ou polo menos tal como vía el, que era enxeñeiro de Camiños.

“Na xeología vexo o camiño de reconstruir o pasado da Tierra e o que sucederá no futuro”

-Decidirse pola carreira de Ciencias Xeolóxicas parece que foi daquela un proceso natural…que significou comezar a estudar de verdade a xeoloxía?

-Para min, foi unha explosión cando comecei a estudar a carreira na Universidade Complutense; tiven moi bos profesores que me ensinaron a pensar en xeoloxía e me proporcionaron as mellores ferramentas para facelo. Namoreime da miña carreira coma nun Big Bang, e ata hoxe, que coa senectude compréndoo todo moito máis rápido e moito máis completamente. Encántame compartir o que creo que sei con todo o mundo, e encántame estar continuamente reconsiderando a miña comprensión dese mundo xeolóxico, poñéndoo todo en dúbida e volvendo resolver os problemas que me suscite. Nunca considero chegar á meta final, pois para min todo son metas temporais que cambian a medida que me vou plantexando novas interpretacións.

-E falando de compartir o coñecemento: cre que se está facendo na actualidade en Galicia unha boa divulgación da xeoloxía galega?

-Creo que si, que en Galicia se comeza agora a realizar unha boa divulgación. Ata agora os xeólogos falaban para eles mesmos, estaban fortemente compartimentados en especialidades estancas sen conexión entre elas. É agora nos últimos anos cando se comezou a divulgar a xeoloxía de Galicia para facela accesible a todos os demais.

O principal problema é, con todo, que algunhas persoas que divulgan a xeoloxía non están capacitados, ben por non ser xeólogos, ben por non entender a Xeoloxía. Pero agora, sen dúbida estase empezando a divulgar ben a xeoloxía de Galicia.

-Logo de Isidro Parga Pondal, como primeiro gran coñecedor e divulgador da xeoloxía de Galicia do Século XX, está vostede, considerado como o seu mellor “discípulo”. Como era a súa relación con el?

-Don Isidro non foi xeólogo senón xeoquímico. A súa expulsión da Universidade de Santiago obrigoulle a abandonar a Universidade e con iso as posibilidades de proseguir o seu traballo analítico en xeoquímica. Tivo que reconverterse a xeólogo rexional, xeralista, e para iso contou coas achegas vivificantes de todas as Universidades europeas que viñan a Galicia, primeiro á procura de minerais e logo a estudar a súa xeoloxía (petroloxía, paleontoloxía). Unha vez abandonada a Universidade, Don Isidro desenvolveu unha xeoloxía mais aplicada á explotación e beneficio dos seus recursos minerais ata o seu retiro en 1965. Pero nunca perdeu o seu interese pola xeoloxía aínda que o abandono da Universidade fixéseo distanciarse, por forza, da evolución dos novos conceptos en Xeoloxía.

“A especie humana no ten capacidade para cambiar o clima”

A miña relación con el foi persoal e de axudarlle na reconstrución dos arquivos e da documentación reunidas na súa casa durante eses anos de coexistencia cos xeólogos europeos que traballaban en Galicia. Talvez non debese considerarme un discípulo, senón continuador da súa idea: conseguir que os que estudaban a xeoloxía galega deixasen constancia diso en Galicia en forma de publicacións científicas. E tamén que se reunisen nun foro galego onde se podían expoñer e discutir as súas ideas.

-Recorda algunha lección en especial que aprendera del? 

-A principal lección que aprendín de Don Isidro Parga Pondal foi que non había que renderse nunca ante ningún problema que se presentase na vida. Non abandonar nunca, insistir e insistir e tratar de resolver calquera dificultade no desenvolvemento da miña profesión de xeólogo. Cando acabei a miña carreira e cheguei a Galicia, a miña formación desenvolveuse nos tipos de formacións rochosas que eu contaba que existían en Galicia: Rocas magmáticas (volcánicas e plutónicas).

Como Parga Pondal, eu tiña unha formación en petroloxía e xeoquímica que, unha vez na Universidade de Santiago, tiven que deixar de lado, porque como lle sucedeu a Parga Pondal, non tiña opción aos medios que necesitaba e dos que si dispoñía en Madrid. Xa que logo, tiven que recomezar desde cero e orientar o meu traballo en temas xeolóxicos que descoñecía totalmente: paleontoloxía cuaternaria, xeomorfoloxía granítica, glaciarismo, liñas de costa.  Desta forma pódese dicir que como o meu Mestre Isidro Parga Pondal tiven que reconverterme e abrir novas liñas de investigación en temas novos. Para ben ou para mal, o meu traballo en Galicia non teñen nada que ver co que me propoñía facer cando cheguei aquí en 1972.

-Se falamos de xeodiversidade, por que é tan especial Galicia nese sentido?

-Galicia é unha das zonas máis antigas da Península Ibérica. Formouse por acreción ou acumulación, ou aglomeración física de rochas formadas moi lonxe de onde están agora. Xa que logo, é posible ver en Galicia rochas que non existen no resto da Península Ibérica. Ese mesmo proceso de acreción, que foi moi violento, e tivo acompañamento de volcanismo e terremotos, deu lugar á formación doutras rochas que se crearon, onde agora está Galicia, e que son os granitos.

Pero sen dúbida o que determinou a xeodiversidade de Galicia é que durante 200 millóns de anos estivo emerxida por enriba das augas do mar. Isto motivou unha intensa erosión que puxo de manifesto todas as rochas de Galicia en superficie; non teñen, como ocorre noutras partes do planeta, recubrimentos de sedimentos -por exemplo os que se acumulan no fondo do mar-.

Todas as rochas aparecen en superficie ben á vista, con toda a súa tremenda gama de variedades, que son as mesmas que existen noutras partes do mundo, pero que aquí están en superficie sen ocultar, ou tapadas por sedimentos.

-É vostede moi crítico coa chamada era do Antropoceno. Acaso non é verdade que o ser humano estea acelerando o cambio climático?

-Honestamente creo que a capacidade humana para degradar as condicións que existen na superficie da Terra é evidente. Pero o importante é canto dura a alteración producida pola actividade antrópica. A última modificación das condicións na superficie da Terra produciuse durante o máximo glacial fai uns 90.000 anos: o Hemisferio Norte foi totalmente arrasado polos xeos do casquete glacial. Países como Gran Bretaña, Península Escandinava, Canadá, Estados Unidos (sobre todo Alaska), foron totalmente arrasados polos xeos. Hoxe menos de 15.000 anos logo de ser abandonados polo xeo son as zonas da Terra máis boscosas.

En Galicia, as rías galegas eran fai 15.000 anos frondosos vales recubertos por espesos bosques e agora están inundados polas augas do mar. A actividade antrópica, a curto prazo é desagradable, molesta, pero pódese reverter en menos dun século. Só fai falta que nolo propoñamos.

O Antropoceno é simplemente a inmensa vaidade da especie humana que cre posuír un poder que non ten. E o que ocorreu nos últimos 300 anos non marca, como si o fai, unha época xeolóxica. Pretender crear unha nova Época, Era ou o que sexa, con tan só 300 anos, é un exercicio de soberbia que desaparece por exemplo mentres nos estremecemos de medo durante un gran sismo, ou durante un temporal de vento e choiva. A especie humana non ten capacidade para cambiar o clima, aínda que pretenda arrogarse o protagonismo dos cambios no clima pensando que se deben á especie humana.

-O descubrimento de Elba, pastora galega do Mesolítico, a súa intervención para declarar Monumento Natural o Pregue Tombado da Serra do Courel, ou a súa colaboración coa NASA para estudar se podería darse a vida en Marte, son proxectos moi coñecidos. Que ten que ter unha investigación para que sexa máis mediática que outra?

-Que unha investigación sexa máis mediática débese a que conta coa difusión adecuada nos medios (prensa, radio, televisión) evidentemente. Pero o esencial é saber espertar o entusiasmo dos profesionais da comunicación e logo virá o da opinión pública. Tamén hai que saber explicar as cousas de forma que sexan accesibles a calquera público. Pero o requisito indispensable é que un xornalista asuma a tarefa de darlle forma e divulgalo no medio adecuado. Polo xeral os científicos son aburridos e moi capaces de tornar aburrida a noticia máis interesante. Pero un bo xornalista fai ameno ata o discurso dun político.

-Fálenos da súa colaboración coa NASA e de Marte. Realmente pensa que o ser humano chegará a vivir en Marte?

-As miñas colaboracións coa NASA foron esencialmente as de proporcionarlles información sobre as características das covas en rochas magmáticas (granitos ou basaltos) e das formacións biolóxicas debidas á actividade bacteriana dentro delas, análise por xenómica, barcoding das comunidades de organismos que existen neste tipo de covas. De haber algún tipo de microorganismos en Marte o máis verosímil é que sexan moi parecidos aos que vemos nestas covas da Terra. Durante algúns anos tiven relación profesional coa Dra. Penélope Boston, a actual Directora do Instituto de Astrobiología da NASA en Ames, Moffett Field coa que realizamos varias expedicións científicas en Galicia e no norte de Portugal.

Realmente penso que, salvo colonias científicas ou militares, en Marte non chegará a haber asentamentos humanos. Non creo nesa fantasía onírica da colonización humana de Marte e moito menos que se poida ofertar aos colonos de Marte máis nada que unha vida “apaixonante”, protexidos en galerías subterráneas da radiación cósmica. E iso, unha vez que se resolva o problema de sobrevivir aos altos niveis de radiación recibidos durante a longa viaxe a Marte. As posibilidades de restaurar as condicións de Marte para a vida en superficie son na miña opinión imposibles de obter. As situacións descritas na película The Martian (Matt Damon) son moi parecidas ás reais.

“A principal lección que aprendín de D. Isidro Parga Pondal foi que non hai que renderse nunca”

-Creo que é vostede afeccionado á escalada. Cal foi a súa experiencia máis gratificante? E cal a que sería mellor non volver recordar?

-As miñas afeccións á escalada remóntanse á etapa de estudante, na Pedriza de Manzanares, Gredos e algo de Pirineos. Nunca fun protagonista de grandes escaladas. Pero nos últimos anos afeccioneime á espeleoloxía. A miña experiencia máis gratificante foi unha escalada turística, a subida ao monte Ulurú (Ayers Rock), no centro de Australia. E a miña experiencia máis desagradable son os frecuentes episodios de claustrofobia que me invaden cando visito as covas calizas de Galicia. Morro de medo nas covas, pero aínda así sígoas visitando.

-Recoméndenos un libro, que sexa divulgativo, para iniciarnos nesta ciencia…

-Aínda que para min o mellor libro é a propia observación da xeoloxía na Terra, sempre hai algún texto que pode servir para introducirnos nesta ciencia. Quizais o libro que máis me marabillou  é The Story of Earth de Robert M. Hazen (2013). Este libro describe a Historia xeolóxica da Terra baseándose na orixe secuenciada dos seus minerais, desde os que se forman no espazo aos que se forman na Terra antes de que houbese auga nela. E logo xa cando a auga ocupa a superficie da Terra e permite a xeración de vida (cianobacterias) e como o osíxeno, subproduto da actividade biolóxica, cambia as condicións na superficie terrestre e permite o desenvolvemento da vida superior. É marabilloso ver como toda esta historia pódese seguir dunha forma tan diáfana a través dos minerais que vemos na Terra.

-E unha última e moi importante cuestión: segue coleccionando minerais?

-Non, desde fai moitos anos xa non o fago. Pásame como aos pescadores que devolven a peza cobrada ao río, ou os ex-cazadores que fan safaris fotográficos. Coleccionar minerais de pequeno era unha actividade autosustentable. Hoxe en día hai grandes empresas que ofrecen en internet calquera tipo de mineral, rocha ou fósil. A comercialización por internet contribúe á destrución do patrimonio científico-xeolóxico e por iso agora convertinme nun observador, máis que nun recolledor de cousas que tarde ou cedo acaban no lixo.