Únete á nosa canle de Whatsapp
A escravitude moldeou as sociedades desde os puntos de vista demográfico, cultural, social e político. Foi máis que un sistema de traballo e explotación. Foi un sistema que marcou condutas, usos e costumes.
A súa rendibilidade baseábase na fácil reposición, abundancia e baixos prezos dos escravos. Cando algún destes factores fallaba, os hacendados e as autoridades tiñan que buscar man de obra noutros mercados diferentes a África, e xestionar políticas de contratación de traballadores “dispostos” a realizar o mesmo traballo que un escravo baixo unha aparencia de contrato real.
A publicación da novela Azucre, de Bibiana Candia, provocou que se volva a falar de o proxecto de inmigración de Urbano Feijóo Sotomayor, xestionado pola Compañía Patriótica-Mercantil de axuda a Cuba e salvación de Galicia, aínda que este non foi o primeiro nin o último proxecto de colonización, contratación e inmigración de traballadores españois.
Branqueando Cuba
Desde principios do século XIX sucedéronse varios plans para o asentamento de colonos españois ao longo do territorio cubano. Unha constante en todos foi “branquear” a poboación con colonos e/o inmigrantes brancos que contribuísen a frear a chamada africanización (demográfica e cultural), consecuencia da entrada continua de africanos escravizados desde finais do século XVIII para traballar en os enxeños azucreiros. A partir de 1812, distintas comisións, integradas por autoridades, propietarios agro-gandeiros, comerciantes e intelectuais de Cuba, avaliaron os proxectos para introducir colonos brancos e traballadores libres para tarefas agrícolas (yucatecos, chineses, españois…).
Desde 1817, a presión dos ingleses para abolir o comercio de escravos incidiu no aumento do seu prezo e reduciu as súas entradas. A partir de 1836, a diminución de entradas de africanos supuxo un reto para os hacendados e as autoridades, que se esforzaron en manter, e mesmo aumentar, os niveis de produción de azucre e a rendibilidade. En poucos anos, entre 1846 e 1850, a chegada de escravizados chegou a descender nun 27,15 %. Pero o cultivo do azucre non podía parar. Especialmente cando a industria estaba en expansión a causa da ampliación das terras cultivables tras a construción do ferrocarril a partir de 1837 e do aumento da demanda de azucre nos mercados de Estados Unidos e Gran Bretaña
Neste contexto, Urbano Feijóo Sotomayor (1818-1898, Viana do Bolo, Ourense), deputado a Cortes en distintos momentos, propuxo a inmigración de traballadores españois a Cuba, en 1853. Para iso, fundou a “Compañía Patriótica-Mercantil de axuda a Cuba e salvación de Galicia”. O seu plan coincidiu cuns anos en Galicia marcados pola fame, as crises agrarias e as epidemias.
Feijóo coñecía Cuba. Alí o seu irmán Jaime había emparentado cunha das familias da oligarquía de orixe vasca, os Lapaza de Martiatu. A través desta unión converteuse en administrador dos bens da familia, propietaria de enxeños, facendas, potreros e cafetales. Anos despois, concedéronlle a explotación dos enxeños durante seis anos a un prezo baixo, 12 000 pesos ao ano (o equivalente ao valor de 24 escravos). A súa mala xestión minguou a produción destas terras.
“Socorrer aos desgraciados galegos”
Desde a súa posición, Urbano Feijóo soubo de maneira directa os problemas de man de obra que tiña Cuba para facer que o cultivo e a produción de azucre, principalmente, seguisen xerando riqueza. Para manter a rendibilidade deste negocio, sabía que o uso do traballo escravo era un dos factores principais. Coa súa mirada posta nas dúas beiras, en Cuba e en Galicia, elaborou un proxecto cuxos obxectivos eran, segundo as súas palabras, “socorrer aos desgraciados galegos e contribuír á agricultura e aumento da poboación branca”. Ademais, eles serían unha poboación leal ao goberno español.
O proxecto, presentado ás autoridades en Cuba o 6 de abril de 1853, prevía o traslado de campesiños galegos a Cuba, onde traballarían como xornaleiros. A súa posición e contactos en Cuba e en España facilitaron que o goberno español autorizase tal empresa durante 15 anos, e que os hacendados aceptasen as súas condicións. Para atraerse o seu beneplácito, Urbano Feijóo indicaba que o traballo dun só xornaleiro galego equivalía ao que realizaban dous escravizados africanos por un único prezo.
Como noutros proxectos de colonización, o empresario pagaba os gastos da viaxe a Cuba, custeaba os tres primeiros meses de aclimatación, e proporcionaba dúas mudas de roupa ao ano. Ademais, o traballador, ao asinar o contrato, aceptaba recibir os castigos regulamentados pola lei no caso de incorrer en faltas ou se non cumpría as súas obrigacións.
Valeuse da fame, a necesidade e a miseria dos galegos, quen aceptou que traballarían por un soldo moi inferior ao que recibían outros traballadores libres na illa.
Traballadores escravos
Entre marzo e agosto de 1854 a compañía trasladou en oito expedicións a 1 744 campesiños galegos de todas as idades. A primeira expedición, con 315 homes, chegou á Habana o 6 de marzo de 1854 na fragata Villa de Neda. A prensa habaneira recolleu a chegada dos inmigrantes, ben vestidos e organizados en pelotóns de 25 homes con capataces, que foron recibidos con música no porto.
Aínda que sobre o papel establecíase que os xornaleiros traballarían durante cinco anos na agricultura cun salario mensual de cinco pesos, a realidade foi distinta. Afeitos ao traballo escravo, os propietarios recibiron aos contratados galegos e tratáronos coma se fosen escravos. A alusión á contratación de xornaleiros era ficticia. As condicións de traballo asemellábanse máis ao traballo servil que ao libre, ao quedar sometidos os galegos ao mesmo sistema de traballo, alimentación e vexación que tiñan os africanos.
Ademais, pronto se comprobou que a pretendida aclimatación despois dos tres meses de chegar non se producía, e que moitos galegos padecían enfermidades, algunhas delas propias dos trópicos, máis aínda ao estar debilitados polo excesivo traballo, a mala alimentación e a falta de condicións hixiénicas.
As malas condicións dos contratados, quen durmía sobre esteiras tras longas horas de traballo, con escasa limpeza, os abusos do cepo e os golpes, a fame, a falta de roupas e calzados, e o non recibir os salarios, causaron a fuxida e morte de moitos galegos. Os que eran apresados eran conducidos ao depósito de cimarróns, ao mesmo lugar que os africanos ou os chineses, que tamén foran contratados a partir de 1847 como unha man de obra que podía substituír aos africanos escravizados.
O escándalo en España
Os abusos e as mortes de moitos deles soubéronse en Galicia polas cartas que chegaban de Cuba, e polo informe estremecedor de Ramón Fernández Armada, un dos empregados na empresa de Feijóo. As denuncias e os escándalos saltaron á prensa e motivaron a revisión do proxecto nas Cortes, que iniciou o tamén deputado Ramón da Sagra. Solicitou que o goberno discutise o proxecto e denunciou o fin lucrativo da empresa de Feijóo.
O proxecto foi suspendido en 1855, sen que os inmigrantes tivesen dereito a indemnización, e sen que mediase condena ao culpable. A pesar do escándalo, tras regresar a España Feijóo continuou sendo deputado, acta que volveu obter en 1881 pola provincia cubana de Matanzas. Ademais, quedou exento de responsabilidades morais e económicas.
Dos galegos que viaxaron só volveron ao redor de 500. Dos que quedaron en Cuba sabemos que algúns traballaron na agricultura ou nas obras do ferrocarril fóra de contrátaa que os quixo reducir a escravos.
* Chelo Naranjo Orovio. Profesora de Investigación. Historia do Caribe e América Latina, Instituto de Historia (IH-CSIC)
*Claúsula de divulgación. Chelo Naranjo Orovio recibe fondos da Comisión Europea
