Seguro que o oíron, o practicaron ou mesmo o aconsellaron algunha vez: tras sufrir unha lesión aguda (unha escordadura, un golpe forte, unha tendinite…), hai que poñer xeo na zona afectada. Con todo, os novos protocolos de intervención desaconséllano como norma xeral.
Parece algo contraintuitivo, xa que o uso do xeo (crioterapia) produce unha diminución da condución nerviosa e unha vasoconstrición local (estreitamento dos vasos sanguíneos), o que alivia a dor a curto prazo e reduce a inflamación e o edema. Entón, por que é mellor non facelo? Para saber a resposta, vexamos primeiro que é a inflamación e se interesa actuar sobre ela.
Unha reacción natural
A inflamación é un proceso fisiolóxico normal do corpo para recuperarse dun dano. Inmediatamente tras a lesión, os vasos sanguíneos estréitanse co fin de evitar a perda de sangue. Aos poucos minutos, unha vez taponada a ferida, o calibre e a permeabilidade dos vasos aumentan para permitir a chegada de substancias e células inmunitarias con efectos inflamatorios. É o momento dos neutrófilos, encargados das “tarefas de limpeza”.
O aumento da permeabilidade vascular xera á súa vez un incremento do volume de líquido —medio de transporte de todas estas substancias— que chega á zona. Esta inchazón é o que coñecemos como edema, e responde as necesidades fisiolóxicas de sanación.
Cando o proceso inflamatorio está no seu punto máis alto, a acumulación de substancias produce unha serie de sinais bioquímicos que inician a fase de proliferación ou curación do tecido. Os mesmos procesos que na etapa anterior xeraban inflamación, agora liberan compostos como as lipoxinas, que posúen un gran poder antiinflamatorio.
Ademais, segundo estudos recentes, os neutrófilos que acudiron a “limpar” a zona cambian nesta fase a súa forma de actuar e pasan a ter tamén efectos antiinflamatorios e de rexeneración. É dicir, que para que todo o proceso de curación transcorra correctamente, a inflamación debe seguir o seu curso fisiolóxico.
Cambios de protocolo
A medida que se coñecían mellor estes mecanismos biolóxicos foron cambiando as estratexias para abordar as lesións agudas. Creado en 1978 polo doutor americano Gabe Mirkin, o protocolo RICE confería protagonismo á crioterapia. As súas siglas significan Rest (repouso), Ice (xeo), Compression (compresión) e Elevation (elevación). Desde os anos 80, foi substituído polo protocolo PRICE, que engadía a protección (a P) da zona.
Posteriormente, en 2012, apareceu o protocolo POLICE. Este método seguía recomendando o uso puntual do xeo en fases moi agudas, pero ofrecía un cambio substancial para o tratamento deste tipo de lesións. Cambiou a R de repouso pola OL de Optimal Loading (carga óptima). É dicir, o paciente debe empezar a moverse canto antes, comezando polos movementos que non involucren a lesión e non produzan dor.
Esta estratexia de carga óptima e progresiva demostrou que a mobilización precoz e a rehabilitación funcional son máis eficaces que a inmobilización e o repouso total.
Protocolo actual: “PEACE and LOVE”
A pesar da aparente eficacia dos métodos anteriores para diminuír a dor, as recidivas (reincidencia de vellas lesións) son frecuentes. De feito, as patoloxías de tendón máis prevalentes adoitan producirse por un fallo no proceso de curación. Por eso adóitase dicir que “as escordaduras nunca curan do todo”.
Así chegamos a 2019, cando os expertos canadenses Blaise Dubois e Jean-Francois Esculier propuxeron o seu protocolo PEACE and LOVE. Como principal novidade, suxire evitar os antiinflamatorios (O A é de Avoidance anti-inflamatory), incluído o uso do xeo.
Estes cambios de enfoque responden á evidencia científica. Anteriormente explicamos que a vasodilatación é necesaria para que cheguen todas as substancias esenciais para a curación. É de supoñer que o xeo vai retardar o proceso e a modificar as vías de sanación óptimas.
Por exemplo, unha revisión sistemática de 22 ensaios clínicos publicada en 2004 xa advertía que había poucas probas de que o xeo e a compresión tivesen algún efecto significativo na recuperación das lesións.
Ese mesmo ano, o especialista norteamericano Scott F. Nadler afirmou:
Aínda que as modalidades de tratamento con frío e calor diminúen a dor e o espasmo muscular, teñen efectos opostos sobre o metabolismo tisular, o fluxo sanguíneo, a inflamación, o edema e a extensión do tecido conxuntivo.
En definitiva, tanto o xeo como algúns antiinflamatorios modifican o proceso inflamatorio e favorecen procesos de mala recuperación e fibrose. Isto pode levar a que o tecido non se rexenere de forma correcta e sexa máis susceptible a sufrir novas lesións.
O propio Mirkin, creador do protocolo RICE, admitiu en 2015 que “o xeo atrasa a curación”.
E que pasa coa dor?
A dor nociceptiva (nocicepción) é a que sentimos en resposta a un dano no tecido. Este sinal de alarma xera cambios adaptativos (como a limitación do movemento e a carga) co obxectivo de permitir a correcta curación.
Así pois, anular a nocicepción con xeo ou antiinflamatorios pode atrasar ou empeorar a lesión, xa que deixa de cumprir a súa función protectora se non cumprimos esas horas ou poucos días de repouso adecuado.
Como consello xeral, podemos recomendar que os afectados apliquen o protocolo PEACE and LOVE e, durante a fase de reparación, consuman alimentos ricos en omega-3 (EPA e DHA) e suplementen a súa dieta con vitamina C.
De todos os xeitos, se sofre unha lesión severa, o mellor é acudir a un médico ou a un fisioterapeuta, que lle darán pautas e facilitarán o proceso de curación máis adecuado.
*Beatriz Carpallo Porcar e Paula Cordova Alegre son fisioterapeutas e persoal docente e investigador nos graos de Fisioterapia e Enfermería na Universidade San Jorge. Beatriz Carpallo Porcar tamén é membro do grupo de investigación iPhysio, da mesma institución académica.
Cláusula de divulgación: as persoas asinantes non son asalariadas, nin consultoras, nin posúen accións, nin reciben financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declararon carecer de vínculos relevantes máis aló do cargo académico citado anteriormente.
a