Nunha visita á localidade de Muxía, na Costa da Morte , durante o fin de semana do 23 e 24 de novembro daquel 2002, notamos un forte cheiro a fuel. Ese mesmo domingo decidimos suspender as clases do Graduado Superior en Enxeñaría Ambiental da Universidade de Santiago de Compostela e dedicalas a outro labor: analizar a vertedura de fuel que desde facía uns días tinguía de negro o mar e a costa de Galicia.
O día 19 de novembro de 2002 afundíase á primeira hora da mañá o petroleiro monocasco Prestige despois dunha semana de percorrido polo litoral galego. A odisea comezou o 13 de novembro, cando se recibía a primeira chamada de auxilio do buque a unhas 12 millas da costa. Ese día comezábase a mascar outra traxedia ambiental, case dez anos despois da última producida por outro petroleiro, o Mar Egeo, preto da Torre de Hércules na Coruña. E antes deste, producíronse xa outros afundimentos:
- Petroleiro Polycommander (1970): afúndese na ría de Vigo.
- Petroleiro Urquiola (1976): afúndese ás portas da Coruña.
- Petroleiro Andros Patria (1978): sofre un severo accidente fronte a Malpica.
- Buque Casón (1987): afúndese preto do faro Finisterre.
- Petroleiro Mar Egeo (1992): afúndese á altura da Torre de Hércules da Coruña.
- Petroleiro Prestige (2002): afúndese en fronte das costas galegas.
O corredor marítimo de Fisterra supón unha verdadeira autoestrada de buques. En 2019 pasaron fronte ás costas galegas uns 36.000 buques que levaban 250 millóns de toneladas de mercadorías, o que dá unha magnitude do fluxo de materiais asociadas ao modelo de consumo europeo baseado fundamentalmente na economía lineal.
O accidente do Prestige supuxo un cambio na configuración do corredor marítimo de Fisterra, pasando a estar nunha franxa entre as 20 e 40 millas, e a extensión da lexislación de dobre casco dos buques petroleiros.
A marea negra
Unha marea negra prodúcese por un derrame de petróleo ou os seus derivados no mar debido ao accidente e/ou naufraxio dos barcos que o transportan. Estes derrames prexudican gravemente a vida mariña e a pesca, así como aos ecosistemas costeiros.
Desafortunadamente o Prestige transportaba fuel, isto é, o compoñente máis pesado do petróleo (e, por tanto, cunha biodegrabilidad moi baixa), constituído polos residuos das destilacións do cru e que se utiliza en instalacións térmicas ou en motores diésel lentos.
O barco posuía unha carga declarada de 77.000 toneladas de fuel M-100. Delas, se vertieron directamente ao mar unhas 63.000 toneladas. Finalmente, todo iso converteuse en máis de 180.000 toneladas de residuos nas súas diferentes formas: cru, mestura con area e mestura con auga de mar.
Os efectos directos e indirectos da marea negra provocada polo Prestige foron establecidos pola xustiza nuns 2 500 millóns de euros, aínda que desafortunadamente será moi difícil que se poida obter finalmente esa cantidade por parte da armadora ou a aseguradora do barco.
A marea branca
Na universidade, a semana seguinte ao afundimento deixamos de lado o programa habitual e fixemos unha análise da vertedura desde diferentes perspectivas (ambientais, económicas e sociais) formando grupos de traballo entre o alumnado e o profesorado da titulación en enxeñaría ambiental.
O mércores 27 de novembro, estudantes e profesores participamos nas tarefas de limpeza.
Comezou entón a marea branca que traería a Galicia a voluntarios dos cinco continentes. Entre novembro de 2002 e xullo de 2003 realizáronse máis de 320.000 actuacións de voluntarios, cun máximo de participación no mes de xaneiro con máis de 85.000 voluntarios.
Ademais, a conciencia social da catástrofe pivotó a través da plataforma Nunca Máis, que cristalizou o 1 de decembro de 2002 nunha das manifestacións máis numerosas celebrada en Galicia. Acudiron unhas 200.000 persoas, aproximadamente o 10% da poboación adulta galega.
A ciencia ao rescate
Do mesmo xeito que coa pandemia da covid-19, a ciencia púxose ao servizo da sociedade e multiplicáronse os ensaios para estudar derrámelos de petróleo no mar desde unha visión multidisciplinar.
Así, analizáronse diferentes opcións para a eliminación do fuel por sistemas off-site (residuos colleitados e depositados en balsas) como on-site (fuel sobre as praias e rocas) con sistemas físicos, químicos e/ou biolóxicos.
A bioestimulación da flora autóctona e a combinación con biocatalizadores externos mostráronse boas opcións para acelerar a biodegradación do fuel, sobre todo dos hidrocarburos aromáticos policíclicos de elevada toxicidade.
A prevención, a solidariedade e a ciencia e tecnoloxía demostráronse como unhas boas armas para afrontar os grandes desafíos de diferente índole que tivo, ten e terá a humanidade.
* Gumersindo Feijoo Costa é catedrático de Enxeñaría Química na Universidade de Santiago de Compostela.
Cláusula de Divulgación
Gumersindo Feijoo Costa recibiu fondos da Comisión Interministerial de Ciencia e Tecnoloxía (CICYT) do Goberno de España para o proxecto de investigación Biorecuperación de praias, augas e sedimentos mariños contaminados con fuel (BIORESEM) entre 2003 e 2006. Código: VEM2003-20089-CO2-01
