Únete á nosa canle de Whatsapp
A preocupación polo auxe da violencia sexual desencadeou na actualidade unha serie de debates públicos e políticos. Movementos como o #Metoo a nivel global ou tamén no caso español o xuízo contra a coñecida como “Manada” de Pamplona mobilizaron e incentivaron o debate sobre a prevención e castigo deste tipo de crimes.
Nos últimos meses a polémica reforma da coñecida lei do “só si é si” fixo evidente o problema de axustar os delitos, os tipos de penas e a “demostrabilidade” da agresión sexual.
Pero ningún destes problemas é estritamente contemporáneo. Hai xa case 30 anos estudos pioneiros como o da catedrática de historia medieval María del Carmen Pallares mostraron casos semellantes no Ourense do século XV. Novas contribucións seguen lanzando luz sobre o problema para épocas máis antigas da Idade Media.
Durante a época medieval, no século X, diferentes testemuños escritos dan conta de que a denuncia da agresión levouse a cabo a pesar dos obstáculos de tipo legal, social e ata familiar que implicaban ese tipo de accións xudiciais, e máis nunha sociedade sen criminoloxía forense.
Se hoxe en día segue implicando dificultades a xudicialización da agresión, é evidente que para rastrexar en documentos de hai mil anos este tipo de feitos débense considerar con cautela as evidencias. Existen unha serie de “fronteiras” ou impedimentos de tipo lingüístico (documentos en latín ou linguas romances), legal (non hai equivalencia exacta á violación) e de representatividade (só moi poucos documentos chegan a mostrar signos dos delitos).
A pesar de todo iso seleccionei estes dous casos documentados por mostrar dunha forma clara momentos no que a muller denuncia a agresión sexual masculina colectiva ou individual.
Celanova, Galicia: a neta denuncia ao avó
O coñecido como cartulario ou tombo do mosteiro de Celanova (Ourense, Galicia) é unha excelente fonte de datos para o coñecemento da sociedade altomedieval no noroeste peninsular. Os documentos que contén son basicamente copias doutros anteriores, principalmente dos séculos X-XI.
Nalgún momento a finais do século X relátase como unha muller, posiblemente unha nova, dirixiuse ao mosteiro para denunciar ao seu propio avó por abusar dela (venit ipsa mea nepta in presentia iudices in concilio). Non se sabe o nome da neta porque quen protagoniza o documento é Tusto, o avó e agresor, recoñecendo o delito e explicando como chegara a esa situación xudicial tras a comisión do crime e a denuncia (querimonia) da súa neta. Finalmente, o agresor acepta entregar unha serie de bens familiares polas relacións ilícitas (adulterio) que pasan a engrosar o patrimonio monástico.
A mención, por sorprendente que sexa, é explícita na vinculación familiar e no recoñecemento da culpa. Por desgraza, nada máis sabemos de Tusto e da súa anónima neta agredida, pero si que esta tivo a oportunidade de denunciar exitosamente ao seu agresor, aínda cando era o seu propio avó.
São Pedro do Sul, Portugal: Jimena contra Juan Arias
Outro exemplo explícito de denuncia da agresión sexual nas fontes atópase nun documento rexistrado aproximadamente un século despois do de Tusto.
Neste caso unha muller, Jimena, e a súa nai, Ducidia, entregan unha serie de bens de igrexas a un magnate local chamado Alvitu Sandizi. Jimena e Ducidia recorren a el como defensor porque un home chamado Juan Arias tentara agredir a Jimena ou, polo menos, consumar unha relación sen o seu consentimento (volebat concubare sine mea volumtate). Polo visto, Alvitu era coñecido por ser unha autoridade local e é por iso polo que ambas recorren ao seu poder.
O máis rechamante é que Jimena aparece en primeira persoa (mea) explicando que a entrega de bens fora para paralizar a agresión e facendo explícita a súa vontade de non consentir.
A punta dun iceberg moito maior
É imposible cuantificar o número de agresións sucedidas ao longo dos séculos. No noso proxecto de tese doutoral e noutras publicacións tentamos recoller todas as mencións posibles. Estas dúas son, por suposto, as máis evidentes da denuncia feminina, pero non as únicas.
A pesar de populares recreacións cinematográficas como O manancial da doncela (Ingmar Bergman, 1960) ou da máis recente O último duelo (Ridley Scott, 2021), o asunto da denuncia podía partir da muller e ser un asunto de xustiza ordinaria sen épica caballeresca ou milagrosa.
A análise e coñecemento destas historias non só senta un precedente, senón que nos axuda a observar o pasado dunha forma distinta. É responsabilidade da investigación histórica traer de volta estas evidencias para facelas públicas, para que, coas súas denuncias, a neta de Tusto e Jimena e a súa nai poidan estar presentes de novo.
*Abel Lorenzo-Rodríguez é doutorando en historia medieval, departamento de Historia, Universidade de Santiago de Compostela
Cláusula de investigación: Abel Lorenzo-Rodríguez non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis aló do cargo académico citado.
