Hai pouco, o actor que encarna a Thor nas películas da Marvel, Chris Hemsworth, someteuse a un test de ADN que supostamente revelou as súas altas probabilidades de sufrir alzhéimer.
Dito así, poderiamos pensar que estamos ante unha predición devastadora, unha espada de Damocles sobre a cabeza do pobre Chris, condenado sen remisión a padecer no futuro unha grave enfermidade que non sabemos previr e para a que hoxe en día non existe cura.
A realidade é un pouco distinta. É certo que as persoas que como Chris posúen dúas copias da variante e4 no xene APOE poden ter ata 15 veces máis risco de desenvolver a doenza neuroxenerativa. Pero resulta imposible saber con certeza se acabará padecéndoa.
Isto é así porque se trata dunha enfermidade complexa. Na susceptibilidade contribúen moitas outras rexións do xenoma, xunto con factores ambientais e de estilo de vida que poden modificar ese risco. A xenética achega soamente unha parte das probabilidades. Como tentaremos explicar, aínda queda moito por coñecer para poder facer unha predición fiable nesta e outras afeccións complexas.
Hai probas xenéticas 100% fiables?
Desde a Antigüidade sabemos que os trazos físicos e as enfermidades agrúpanse nas familias. Os xenes que herdamos dos nosos proxenitores, xunto co ambiente compartido do fogar inflúen en practicamente calquera doenza, como o alzhéimer, pero tamén o cancro ou mesmo infeccións graves.
Desde que en 1983 se asociase por primeira vez un marcador xenético coa enfermidade de Huntington, hoxe en día coñécese o xene responsable de miles de patoloxías hereditarias para as que existe unha relación directa entre unha mutación nun xene e a enfermidade, en virtude do establecido polas leis de Mendel.
Hai formas raras de alzhéimer temperán causadas por mutacións nos xenes APP, PSEN1 e PSEN2
Son enfermidades pouco frecuentes, pero existen probas xenéticas específicas para case todas elas, e realízanse en enfermos e familiares de forma rutineira en moitas especialidades médicas. Tamén se coñecen formas raras de alzhéimer de inicio temperán (entre os 30 e 60 anos), causadas directamente por mutacións nos xenes APP, PSEN1 e PSEN2.
A pesar da certeza dos test destas doenzas inusuais, estes sempre deben acompañarse de asesoramento clínico experto. Débense contextualizar explicando previamente a natureza da proba e as consecuencias médicas, familiares, psicolóxicas e mesmo socioeconómicas dun resultado positivo.
Que peso ten a xenética nas enfermidades máis comúns?
Nas últimas dúas décadas investigouse moito sobre a contribución do compoñente xenético a enfermidades máis frecuentes pero máis complexas, como as formas comúns de alzhéimer ou os trastornos cardiovasculares, a diabetes, a artrite e a esquizofrenia.
Nelas, a agrupación familiar é máis difusa e tamén participan factores ambientais e de estilo de vida. Non existe unha mutación directa que poida causar estas patoloxías. Trátase dunha maior ou menor susceptibilidade xenética debida a variantes do xenoma comúns na poboación: os chamados polimorfismos xenéticos.
Ademais do risco xenético, tamén teñen peso os factores ambientais
Estudos desta variabilidade xenética común en numerosos pacientes e controis identificaron centos de miles de polimorfismos que se asocian co risco de desenvolver máis de 5.000 enfermidades ou trazos complexos. A importancia da xenética está clara en todos eles, pero a achega de cada polimorfismo ao risco individual é moi pequena.
Ademais, na gran maioría dos casos, os mecanismos polos que estas variantes aumentan a predisposición para padecer unha patoloxía son descoñecidos. A isto engádese o descoñecemento dos factores ambientais que a desencadean ao incidir sobre o risco xenético. Por iso, os expertos desaconsellan a utilización clínica rutineira deste coñecemento.
Entón, serven de algo as probas de ADN?
A día de hoxe, os test de ADN no caso dunha enfermidade complexa como o alzhéimer non teñen utilidade para confirmar un diagnóstico, nin moito menos para predicir o que sucederá no futuro. Probablemente nunca exista unha proba xenética infalible para este tipo de doenzas.
Con todo, coñecer os factores xenéticos destas patoloxías ten un enorme valor. Nun contexto de investigación, é posible calcular unha puntuación de risco xenético de padecer a enfermidade para cada participante do estudo. Posteriormente, vixiar os individuos agrupados en función do seu maior ou menor risco axudaranos a asociar os polimorfismos con cambios temperáns que preceden á doenza.
Os test de ADN en efermidades complexas non teñen utilidade para confirmar un diagnóstico
Estes cambios poderán utilizarse como marcadores para realizar un diagnóstico máis certeiro, e mesmo nos axudarán a atopar formas de atrasalos ou revertelos antes de que aparezan os síntomas máis graves. Seremos capaces de deseñar mellores ensaios clínicos para novos fármacos, así como programas de asesoramento e seguimento máis precisos e eficientes para cada grupo de risco.
A predisposición xenética de Chris Hemsworth de desenvolver alzhéimer non se pode cambiar. As súas probabilidades de acabar padecéndoo si poden facelo, porque dependen do que avancemos no coñecemento desta enfermidade complexa antes de que faga os 65 anos.
*José Ramón Bilbao Catalá é profesor pleno de Xenética Médica na Uiversidade do País Vasco.
Cláusula de divulgación: José Ramón Bilbao Catalá non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organizaciñon que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado.
