Xunto con Roma e Xerusalén, Santiago de Compostela é un dos centros espirituais de peregrinación máis importantes do mundo cristián. Desde o descubrimento dos restos do apóstolo Santiago, cara ao ano 830, miles de peregrinos percorreron o Camiño para visitar a Tumba de Santiago o Maior na súa Catedral.
Segundo recentes investigacións, o Ano Santo Xacobeo foi establecido no século XV, a imitación do de Roma, e corresponde cos anos nos que o 25 de xullo, festividade do martirio de Santiago, cae en domingo. Ao longo dos séculos fóronse configurando unha serie de elementos que serven para identificar o Ano Santo compostelán.
O Xubileu
En Ano Santo, os peregrinos que cheguen a Compostela poden obter a indulxencia plenaria, que supón a remisión total da pena temporal polos pecados, o que se coñece como “gañar o Xubileu”. Para iso, os peregrinos deberán cumprir, necesariamente, os seguintes preceptos:
- Visitar a tumba do apóstolo na Catedral e rezar algunha oración.
- Recibir a absolución participando no sacramento da confesión (xa sexa na Catedral ou en calquera outro lugar 15 días antes ou despois da visita).
- Recibir o sacramento da eucaristía (xa sexa na Catedral ou en calquera outro lugar 15 días antes ou despois da visita ao santuario xacobeo).
A Porta Santa
Hoxe en día está formada por unha porta de bronce de dúas follas, na que se representan, en relevos, diversas pasaxes da tradición xacobea e da vida de Santiago.
A Porta Santa ábrese exclusivamente durante o Ano Santo. A ela accédese desde a parte inferior da Praza da Quintana, tamén denominada Quintana de Mortos. Alí localizábase ata 1870 o cemiterio da cidade —en contraposición coa parte superior da praza, a Quintana de Vivos—.
Ambas se comunican a través dunhas escaleiras monumentais que forman parte do urbanismo barroco da cidade, do mesmo xeito que a fachada oriental da catedral, tras a que se ocultan as ábsidas románicas das capelas da girola.
Nesta obra barroca tamén se realizou a fachada exterior da Porta Santa, na que as imaxes de Santiago peregrino e dos seus discípulos, Atanasio e Teodoro, acompáñanse de personaxes bíblicos procedentes do coro románico en pedra do mestre Mateo.
A apertura da Porta Santa realízase o 31 de decembro previo ao Ano Santo, a media tarde, nunha cerimonia solemne que implica a realización dunha procesión, encabezada polo prelado compostelán.
O momento culminante prodúcese cando o arcebispo golpea tres veces cun martelo cerimonial e ábrese a porta. Esta permanecerá aberta ata o seguinte 31 de decembro, no que outra procesión dará por clausurado o Ano Santo e pecharase.
Aínda que a orixe da actual Porta Santa non está perfectamente definido, é moi probable que date dos primeiros anos do século XVI, promovida polo arcebispo Alonso III de Fonseca, á maneira da Porta Santa do Vaticano.
A Luz do Peregrino
O tradicional carácter mariñeiro de Galicia fixo que, desde hai séculos, a rexión conte con multitude de faros cuxa luz guiaba aos mariñeiros evitando que os barcos se achegasen aos perigosos cantís rochosos das súas costas.
Analogamente, e cun sentido eminentemente simbólico, ao iluminar aos peregrinos ao final do Camiño, onde iniciarán unha vida renovada, a Catedral compostelá acéndese durante o Ano Santo cunha luz situada no alto da Torre do Reloxo, un faro que se pode ver a varios quilómetros de distancia.
Esta lanterna forma parte da reformulación barroca da torre, dirixida polo arquitecto Domingo de Andrade e concluída en 1680.
O botafumeiro
O botafumeiro da Catedral de Santiago é un incensario de gran tamaño que percorre as naves do transepto e que se converteu nun dos sinais de identidade da sede apostólica.
Na súa orixe tiña un carácter eminentemente cerimonial, pois a súa misión era a de solemnizar a procesión das reliquias polo interior da catedral nos principais oficios, esparexendo, deste xeito, un característico cheiro a incenso que, ademais, perfumaba e purificaba o aire no templo. Por este motivo, tradicionalmente atribuíuselle un carácter hixiénico, aínda que non estea niso a súa razón de ser.
Ao longo da historia houbo diversos botafumeiros. O actual data de 1851, é obra do prateiro compostelán José Losada e está feito de latón prateado. Tamén existe unha copia en prata, que se utiliza ás veces en substitución do primeiro, e que é unha ofrenda de peregrinación do exército español. O botafumeiro mide uns 150 centímetros de altura e pesa uns 50 quilogramos, aínda que as leis da física fan que co seu movemento multiplique o seu peso.
Para facer “bailar” o botafumeiro, átase unha corda con tres grandes nós e aprovéitase un sistema de poleas situado no alto do cimborrio, ideado no século XVI por Juan Bautista Celma.
Oito tiraboleiros encárganse de movelo tirando da corda de forma compasada, de maneira que nun minuto e medio alcanza unha velocidade duns 69 quilómetros por hora percorrendo de extremo a extremo as naves do transepto ata case tocar coas bóvedas.
Aínda que é posible que xa existise con anterioridade, a primeira mención documental conservada sobre o botafumeiro da catedral é unha nota marxinal onde se lle chama turibulo argenteo, engadida no século XIV-XV a unha das páxinas do Códice Calixtino. Este manuscrito do século XII conservado na catedral compila diversos aspectos relacionados coa tradición xacobea e o Camiño en honra de Santiago.
Hai diversas anécdotas relacionadas co botafumeiro, entre elas, un contratempo que tivo lugar en 1499 cando saíu disparado por unha das ventadas da fachada de Praterías en presenza da infanta Catalina de Aragón (a quinta e última filla dos Reis Católicos), cando esta peregrinou a Compostela como parte da súa viaxe a Inglaterra para casar co Príncipe de Gales.
O cerimonial compostelán establece o funcionamento do botafumeiro ao final da procesión das reliquias polas naves da catedral en determinadas festas sinaladas da Igrexa.
Con todo, o renovado auxe do Camiño de Santiago trouxo consigo un notable incremento das peregrinacións e tamén se pode ver como signo de acción de grazas e encomio ao final das celebracións, concretamente con ocasión de peregrinacións —polo que é posible que funcione en varios momentos o mesmo día— ou durante actos litúrxicos diocesanos de especial relevancia e significación.
Calquera data é adecuada para realizar a peregrinación. Se desexa facela durante un Ano Santo, lembre que os próximos serán en 2027 e 2032. Sexa cando sexa, bo Camiño!
*Miguel Taín Guzmán é investigador da Universidade de Santiago de Compostela.
Cláusula de divulgación: Miguel Taín Guzmán non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado.
Este artigo escribiuse en colaboración con Daniel Lorenzo Santos, director da Fundación Catedral.
