En 1901 entregáronse por primeira vez os premios que Alfred Nobel estableceu no seu testamento, nas categorías de Física, Química, Fisioloxía ou Medicina, Literatura e Paz. Aínda que a primeira premiada, Marie Skłodowska-Curie, recibiuno en 1903, a historia destes galardóns ten unha gran débeda coas mulleres. Unha rápida análise cuantitativa lévanos a observar que só en 42 das súas 121 convocatorias (entre 1940 e 1942 non se entregaron debido á ocupación norueguesa por parte dos nazis) premiouse polo menos a unha muller.
Se nos centramos nos premios de ciencia, unicamente trece mulleres (un 5,7% do total) recibiron o de Fisioloxía ou Medicina, oito (un 4,1%) o de Química e cinco (un 2,2%) o de Física.
E non se trata só das etapas iniciais do premio. En 2016 e 2017, por exemplo, non tivemos ningunha muller galardoada (nin en ciencias nin no resto de categorías). Este ano, o balance (en ciencia) é de sete homes fronte a ningunha muller.
As científicas esquecidas polos Nobel
Se a análise é cualitativa, son numerosos os relatos de grandes científicas esquecidas ou desprezadas á hora de conseguilo. Por exemplo, o da física Lise Meitner (1878-1968), quen, xunto con Otto Hahn, descubriu a fisión nuclear. Ela mesma explicou en Nature os seus achados sobre a radioactividade, pero só Hahn levou o Nobel de Química. É máis, ao recollelo nin sequera a mencionou, a pesar de que ela recibiu 49 nomeamentos ao Nobel fronte a 39 de Hahn.
Incluso a mesmísima Marie Skłodowska-Curie (1867-1934), pioneira no campo da radioactividade, que foi a primeira muller en conseguir un Nobel e a primeira persoa en recibir dous premios en distintas especialidades (Física e Química), estivo a piques de quedar sen o primeiro galardón, xa que inicialmente se lle outorgou só ao seu marido.
Se Pierre Curie non se chega a plantar ante a Academia indicando que ou llo daban aos dous ou a ninguén, agora estariamos a falar doutro final (de feito, para o Premio de 1903 ela só tivo tres nomeamentos, fronte a oito de Pierre).
A polémica deste ano
Este ano atopámonos cunha situación parecida. Nun chío no que se lle daban os parabéns a Victor Ambros, galardoado en Medicina ou Fisioloxía, a propia Academia Sueca recoñecía o papel de Rosalind Lee, a súa muller e colaboradora, no traballo seminal da materia premiada.
A polémica estaba servida. Era Rosalind Lee unha nova damnificada polo machismo dos premios ou ser primeira autora é meramente unha posición nunha listaxe de autores que non ten maior importancia? As reaccións non se fixeron esperar. O certo é que a posición de Rosalind Lee como primeira autora no artigo mencionado é anecdótica, debido a que o seu traballo e colaboración vai moito máis alá dese lugar na autoría.
O importante neste caso é que Lee é coautora dunha proporción moi notable dos artigos do flamante Nobel, e é ese traballo, esa autoría intelectual e experimental, a que se desdeña ao non incluíla entre os premiados. Sobre todo se consideramos que a forma de facer ciencia e os avances científicos hai moito que non dependen só dunha soa persoa ou mente brillante, senón que son produto dun traballo colectivo, en moitas ocasións grazas a grupos multidisciplinares. Isto non parece terse en conta á hora de conceder un Nobel.
A orde e a importancia que se lle dá ao mesmo na autoría dun artigo científico depende da área de investigación no que se adscriba. Así, hai áreas como matemáticas en que o habitual é que os autores asinen por orde alfabética.
O máis frecuente, con todo, é que a orde indique algo máis, incluíndo ao principio a quen ten unha maior dedicación ao desenvolvemento experimental do traballo —os seus verdadeiros artífices— e que se vexan seguidos por quen ten unha participación menor no desenvolvemento do traballo, supervisores do mesmo, especialistas nalgunha das técnicas empregadas ou persoas que se ocupan de aspectos moi concretos. Ao final figura o investigador principal, responsable final de todo o traballo, responsable da obtención do financiamento para o proxecto e inspirador do traballo.
Como funciona o proceso de selección das persoas premiadas?
Excepto no caso do Nobel da Paz, que ten un funcionamento particular, cada categoría (Física, Química, Fisioloxía ou Medicina, Literatura e Economía) ten asignado un comité que en setembro se encarga de mandar invitacións confidenciais a unhas 3.000 persoas cualificadas de cada ámbito para que propoñan nomes (non se poden autopropoñer). Aquí entra profesorado universitario, persoas que están a investigar nesa área e anteriores premios nobeis, que teñen ata o 31 de xaneiro do ano seguinte para recibir eses nomeamentos.
En concreto, este ano a composición dos comités foi a seguinte: Física (seis homes e dúas mulleres), Química (seis homes e dúas mulleres) e Fisioloxía ou Medicina (cinco homes e unha muller).
En febreiro, cada comité avalía as candidaturas recibidas (as recibidas despois do 31 de xaneiro gárdanse para a edición do ano seguinte). Adoitan chegar ao redor de 250-350 nomes porque tenden a repetirse por parte das persoas que nomean. Entre febreiro e maio elabórase unha lista máis curta que se remite a quen asesora de maneira permanente e contratáronse especialmente polo seu coñecemento de candidaturas específicas.
A continuación, entre xuño e agosto, o comité prepara o informe coas súas propostas, que remiten en setembro á Academia. E é a Academia a que, en outubro, elixe os galardóns a través dunha maioría simple de votos e fainos públicos. A entrega dos Premios Nobel ten lugar o 10 de decembro, data na que se conmemora o falecemento de Alfred Nobel.
E neste proceso, en que momento se ignora ás mulleres?
Tras ter unha única galardoada en 2021, preguntábaselle a Göran Hansson, secretario xeral da Real Academia das Ciencias de Suecia, se pensaran incluír cotas de xénero ou etnia, ao que respondía que non, aludindo á traizoeira meritocracia e aquilo de que se premiará ás contribucións máis importantes sen importar xénero ou etnia.
Pero que sucede cando te moves nun sistema endogámico? Analizando a composición dos comités e o arquivo de nomeamentos anteriores (no rexistro mantéñense de maneira privada os nomeamentos durante 50 anos), vemos que nos enfrontamos ao que se coñece como o old boys club. Un sistema informal endogámico que, non necesariamente de maneira intencionada, nomea a persoas do seu círculo social, deixando en ocasións fóra a mulleres e grupos minoritarios. En definitiva, as mulleres non están porque non son tan visibles. E para que alguén te nomee, ten que verte.
E por que non se nos ve? Por unha banda, porque o talento feminino vaise perdendo a través da tubaxe que pinga. Pero non só iso: o feito de que os coidados recaian aínda maioritariamente nas mulleres fai que elas desaparezan dos círculos sociais do traballo. Unha cervexa despois do horario laboral, un seminario ou unha reunión a deshoras ou lonxe do lugar de residencia —en definitiva, a falta de tempo— afástaas de ser visibles nese “club de homes”.
Que pasa co resto de premios?
Un estudo examinaba en 2021 as disparidades de xénero nos 141 premios internacionais de investigación máis prestixiosos do mundo (incluíndo os Nobel, a Medalla Fields para as matemáticas e o Premio Robert Koch para ciencias biomédicas). Os resultados mostraban que:
- De 2001 a 2020 estes premios foron outorgados a 2.011 homes e 262 mulleres.
- A proporción de mulleres aumentou dunha media anual do 6% durante 2001-2005 a un do 19% durante 2016-2020.
- Cando se toma en consideración o número de profesoras titulares, a fenda de xénero segue sendo moi desproporcionada en ciencias biolóxicas e da vida, informática e matemáticas.
Aínda que o estudo non examinou as causas do nesgo de xénero, sostén que as mulleres non están a recibir menos premios debido á calidade ou cantidade da súa investigación: débese máis ben ao nesgo implícito, xunto coa falta de esforzos proactivos para abordar as desigualdades na ciencia.
As mulleres presentan taxas de publicación e cita comparables aos homes, pero tenden a ter carreiras máis curtas e publican menos artigos como primeira ou última autora, segundo outros estudos. Así que cae a hipótese de que, de aquí a 30 anos, cando as mulleres leven máis tempo en postos de responsabilidade sendo líderes de grupo e as súas ideas e proxectos demostrasen unha contribución importante ao desenvolvemento da sociedade, entón si recibirán os premios. Cae porque as mulleres levan outros 30 anos escoitando esta mesma explicación sen que nada cambie.
O feito de que os homes brancos estean sobrerrepresentados entre os galardóns de ciencia indícanos que, como sociedade, estamos a perder unha ampla gama de novas ideas e descubrimentos que dependen dunha diversidade de ideas e antecedentes. Ademais, quizais deberiamos reconsiderar a práctica de outorgar premios individuais, cando a ciencia é un esforzo colectivo.
Din que os Premios Nobel son para quen ve o que outras persoas non ven… Difícil gañar cando quen mira non te ve.
*Lorena Fernández Álvarez (@loretahur) é directora de comunicación dixital da Universidade de Deusto. Anabel Forte Deltell é doutora en Matemáticas e profesora na Universidade de Valencia no departamento de Estatística e Investigación Operativa. Conchi Lillo é profesora titular da Facultade de Bioloxía e investigadora en patoloxías visuais da Universidade de Salamanca. Raquel Villacampa Gutiérrez (@raquel_villacam) é doutora e profesora en Xeometría e Topoloxía da Universidade de Zaragoza. Teresa Valdés-Solís Iglesias é científica titular do Instituto de Ciencia e Tecnoloxía do Carbono (INCAR-CSIC).
Cláusula de divulgación:
- Anabel Forte Deltell recibe fondos do Ministerio de Ciencia Innovación e Universidades e da Consellería de Universidade Ocupación e Emprego da Generalitat Valenciana.
- Raquel Villacampa Gutiérrez recibe fondos do Ministerio de Ciencia, Innovación e Universidades e do Goberno de Aragón.
- Conchi Lillo, Lorena Fernández Álvarez e Teresa Valdés-Solís Iglesias non reciben salarios, nin exercen labores de consultoría, nin posúen accións, nin reciben financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declararon carecer de vínculos relevantes máis aló do posto académico citado.