Únete á nosa canle de Whatsapp
En 2020, a pandemia de Covid-19 desprazou completamente a actividade da gripe en todo o mundo. Na tempada 2020-2021, houbo unha actividade que poderiamos considerar testemuñal. En 2021, da mesma maneira que no ano 2020, os virus gripais non circularon de maneira significativa. E se acaso o fixeron, os sistemas de vixilancia non foron capaces de detectalos.
No noso país, na semana 40 (4 a 10 outubro) arrincou a vixilancia dunha nova tempada de gripe que abarca desde outono-inverno de 2021 ata primavera de 2022. Como é lóxico, deberá incluír outros virus respiratorios, integrando a vixilancia universal de SARS-CoV-2, que inclúe calquera caso positivo e os seus contactos.
O que parece indiscutible é que esta tempada gripal 2021-2022 que acaba de comezar deberá ser analizada detidamente por ser diferente e excepcional, se se compara con tempadas epidémicas gripais anteriores.
O papel das vacinas da gripe
As vacinas da gripe xogan un papel fundamental na prevención e control das epidemias gripais. A Organización Mundial da Saúde (OMS) coordina a selección dos compoñentes da vacina, que se realiza en base aos virus que circularon durante a tempada de gripe anterior, ou en base aos que aínda circulan no hemisferio sur.
En xeral, a gripe produce casos clinicamente leves (inicio súbito de febre, tose, dores musculares, articulares, de cabeza e garganta, malestar e secreción nasal) que se recuperan tras un período curto de tempo (7 días). Con todo, algunhas persoas presentan un risco alto de sufrir complicacións que poden ser mortais.
A gripe produce casos clinicamente leves que se recuperan tras un período de tempo curto
Se se infectan os maiores de 65 anos, as mulleres embarazadas, os nenos pequenos ou as persoas con problemas de saúde subxacentes, teñen máis probabilidades de desenvolver unha enfermidade grave.
Doutra banda, calquera persoa pode estar en risco de desenvolver complicacións graves como pneumonía e miocarditis. A mellor opción para reducir este risco e previr as posibles complicacións graves é vacinarse. De aí a importancia da vacinación.
Nas dúas últimas tempadas de gripe, as medidas hixiénicas e de distanciamento social implementadas para deter a pandemia frearon a circulación do virus. Reducíronse durante moitos meses, ou mesmo eliminado, as análises de gripe a nivel global. Isto podería explicar os niveis tan baixos de circulación gripal durante a pasada tempada 2020-2021 nos dous hemisferios.
Os protagonistas
Os virus da gripe clasifícanse en tres tipos diferentes: A, B e C. Á súa vez, os virus da gripe A divídense en subtipos.
Eses subtipos defínense en función das combinacións das dúas proteínas de superficie: a hemaglutinina (HA) e a neuraminidasa (NA). Os subtipos de gripe tipo A que poden infectarnos —gripes A estacionais— son o subtipo A/H1N1 e o subtipo A/H3N2. O subtipo A/H1N1 tamén se coñece como A/H1N1pdm09, pois foi o causante da pandemia de 2009 e quedou connosco de maneira estacional. Todas as pandemias de gripe coñecidas foron causadas por virus gripais de tipo A.
Os virus da gripe pódense clasificar seguindo tres tipos diferentes: A, B e C
Por outra banda, os virus de tipo B estacionais poden dividirse en dúas liñaxes B/Yamagata e B/Vitoria. Finalmente, os virus de tipo C detéctanse con moitísima menor frecuencia e adoitan causar infeccións leves.
O xenoma dos virus da gripe tipo A e tipo B está composto por oito segmentos xenéticos independentes de ARN de polaridade negativa. Cada segmento codifica as diferentes proteínas virais. Estúdanse de maneira prioritaria os segmentos da hemaglutinina (HA) e o da neuraminidasa (NA).
Por que se estudan e para que? Estas proteínas son recoñecidas polo sistema inmune e desencadean unha resposta inmunitaria, como é a produción de anticorpos. No futuro, os anticorpos protexen á persoa infectada ou vacinada de novas infeccións. Pero estes segmentos presentan, de maneira natural, unha “deriva xenética” (“genetic drift” en inglés), que non é outra cousa que unha estratexia de evolución viral.
Está baseada en xerar mutacións que permiten aos virus esquivar e escapar dos anticorpos producidos polo sistema inmune do individuo infectado ou do vacinado. As mutacións que se producen débense a fallos ou erros da ARN polimerasa dependente de ARN durante a replicación viral. As vacinas contra a gripe estacional están deseñadas para producir anticorpos fronte a HA dos virus gripais que se prevé que sexan os máis comúns durante unha tempada gripal.
Os anticorpos protexen á persoa infectada ou vacinada de novas infeccións
Os virus da gripe tipo A mostran o maior número de mutacións acumuladas a través do tempo cando se comparan cos virus tipo B. Isto significa que, mediante os sistemas de vixilancia virolóxica, hai que identificar cales son os virus gripais que circulan para poder optimizar o uso dos recursos sanitarios, camas hospitalarias, consultas médicas, administración de antivirais… Ademais de atinar coa composición das futuras vacinas gripais.
Que gripe circulou nos últimos meses?
No que levamos de ano, nos países Centro Americanos e do Caribe houbo notificacións esporádicas de gripe tipo B correspondentes á liñaxe B/Vitoria. O máis recente foi a detección de casos de gripe A de o subtipo A/ H3 N2 incrementando o seu número en India e Nepal. Desde o mes de agosto ata o 12 de setembro, a detección de gripe A/H3N2 aumentou lixeiramente incluíndo casos esporádicos nalgúns países do Sueste Asiático.
E que circula en Europa? Segundo datos do Centro Europeo de Control de Enfermidades Infecciosas (ECDC) e OMS, nas semanas 38 e 39 de 2021 observouse un lixeiro incremento de casos esporádicos de gripe tipo A. Na semana 40 detectáronse tamén, e de maneira esporádica, virus da gripe tipo A con claro predominio do subtipo A/H3.
O interesante é que se estimou que a taxa de mutación para HA viral do subtipo A/H3 é a máis alta de todos os subtipos de gripe tipo A (6.7×10⁻³ mutacións/cerco/ano). Desde a tempada 2014-15 o subtipo A/H3 xerou 2 liñas evolutivas diferentes. Á súa vez, unha destas liñas evolutivas xerou varios subgrupos xenéticos, diversificándose e circulando de maneira heteroxénea ata 2021.
En Europa observouse un lixeiro incremento de casos esporádicos de gripe tipo A
A extraordinaria diversidade do subtipo A/H3 é probablemente o distintivo máis destacado nas últimas tempadas gripais nas que foi o dominante.
É moi importante caracterizar xenética e antixenicamente os primeiros virus A/H3 que marcan o comezo da tempada epidémica 2021-2022, xa que soamente un único grupo de virus do subtipo A/H3 está incluído na vacina estacional de gripe. Tras estas análises poderase avaliar a capacidade que ten o subtipo A/H3 de propagarse entre a poboación e achegaranse datos sobre a efectividade da vacina.
Vixiar para ser eficaces
É indiscutible que a vixilancia ten unha gran relevancia para a saúde pública. É o que nos permite comprobar de maneira rápida e eficaz os casos ou brotes que poden existir asociados a novas liñaxes gripais en cada tempada epidémica de gripe. Constatamos a evolución dos virus da gripe, e detectamos virus gripais resistentes a antivirais utilizados nos pacientes graves a nivel hospitalario.
A tempada actual 2021-2022 presenta unha oportunidade única para avaliar os mecanismos de escape por parte dos virus gripais. Ademais de poñer a proba os mecanismos de control dos sistemas sanitarios, que mediante a vacinación deberán reducir o número de hospitalizacións e falecementos asociados a gripe.
*O texto está asinado polos investigadores do Centro Nacional de Microbioloxía do Instituto de Saúde Carlos III: Inmaculada Casas Flecha, Francisco Pozo, María Iglesias-Caballero, Sonia Vázquez Morón e Virginia Sandonís Martín.
Cláusula de divulgación: Inmaculada Casas Frecha recibe fondos de European Union GRANT/2021/PHF/23776; Acción Estratéxica en Saúde Intramural 2018 PI18 CIII/00009.
Francisco Pozo, María Iglesias-Caballero, Sonia Vázquez Morón e Virginia Sandonís Martín non reciben salarios, nin exercen labores de consultoría, nin posúen accións, nin reciben financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declararon carecer de vínculos relevantes máis aló do posto académico citado.
