Na última década, o consumo recreativo do fentanilo incrementouse de forma considerable, o que xerou e continúa xerando estragos nos Estados Unidos. En cuestión de tres anos, as mortes por sobredoses deste opiáceo aumentaron en máis do 90%. En 2021 atribuíronselle uns 70.000 falecementos nese país.
Pero xa non é un fenómeno exclusivamente estadounidense. Por exemplo, segundo as estatísticas do Plan Nacional sobre Drogas (EDADES 2022) de España, o 15,8% da poboación de 15 a 64 anos recoñece tomar analxésicos opioides con ou sen receita nalgunha ocasión. Concretamente, o consumo do fentanilo incrementouse do 3,6% en 2020 a un 14% en 2022.
Ademais, cabe destacar que moitas veces combínase con outros fármacos como o alcol, a heroína ou metadona, o que incrementa os seus efectos e, en consecuencia, a adicción ao fármaco ou, mesmo, a morte.
Máis adictivo, tóxico e barato
Como apuntabamos antes, o fentanilo pertence á categoría dos opiáceos (que poden ser de orixe natural ou sintética), un dos analxésicos máis potentes dos que dispón a humanidade. A substancia natural, coñecida como opio, obtense da planta Papaver somniferum, cuxo uso é coñecido desde a antigüidade.
A pesar de ser fármacos moi útiles na medicina, nos últimos anos rexistrouse un rápido crecemento do mercado negro dos opiáceos sintéticos. É a nova moda no mundo das substancias psicoactivas.
O fentanilo é 50 veces máis potente que a heroína
Estes compostos estupefacientes teñen propiedades similares á morfina e á heroína, pero o seu potencial adictivo e a súa toxicidade son maiores. A isto hai que engadir que son máis baratos de fabricar e, por tanto, económicos para o consumidor, incrementando o risco de sobredose.
E entre eses novos fármacos de laboratorio destaca o fentanilo, 50 veces máis potente que a heroína. Sintetizado por primeira vez en 1960 polo médico e investigador belga Paul Janssen, foi utilizado a partir de 1963 como analxésico intravenoso. Pero nos anos 70 e 80 empezou a consumirse con outros fins.
Así secuestra o cerebro
No noso organismo existen máis de 20 péptidos opiáceos endóxenos, como as endorfinas, as encefalinas e as dinorfinas. Actúan mediante receptores específicos e facilitan que substancias sintéticas como o fentanilo teñan lugares específicos onde producir os seus efectos.
Sabemos que, dentro do sistema nervioso central, ditos compostos estimulan o que coñecemos como sistema cerebral da recompensa. Este circuíto comprende diferentes estruturas —córtex prefrontal, área tegmental ventral, núcleo accumbens— e encárgase de regular o pracer, memorizar estímulos da nosa contorna, facilitar a aprendizaxe e controlar os nosos comportamentos.
Se o consumo se interrompe, aparece un estado emocional negativo que pon en marcha o circuíto do estrés.
A potente estimulación que inducen as drogas sobre este sistema provoca neuroadaptacións (cambios cerebrais) e promove a tolerancia (farán falta cada vez máis doses para alcanzar os efectos desexados), a dependencia, a adicción e a síndrome de abstinencia.
O efecto pracenteiro ou reforzante producido polo fentanilo depende do sistema dopaminérxico mesolímbico, as vías que usa o neurotransmisor dopamina para distribuírse polo cerebro. Con todo, tras un consumo continuado comezan a producirse as primeiras neuroadaptacións que afectan o estriado dorsal, rexión implicada na formación de hábitos.
Os órganos reclaman a droga
Se o consumo se interrompe, aparece un estado emocional negativo que pon en marcha o circuíto do estrés. Entón aumenta a liberación do neurotransmisor noradrenalina, acéndese a amígdala e increméntanse os niveis do factor de liberación da corticotropina, unha hormona tamén relacionada coa tensión emocional.
Este bulebule de reaccións provoca síntomas vinculados á activación do sistema nervioso autónomo, cuxa función é regular a actividade dos órganos internos —corazón, fígado, órganos reprodutores, glándulas sudoríparas, etc.— para adaptarse ás demandas do medio. Son os tremores, suores, vómitos ou taquicardia cos que se manifesta a síndrome de abstinencia cando cesa a administración da droga.
Ademais, a aparición do ansia por conseguir e consumir a substancia relaciónase con neuroadaptacións no córtex cerebral, o hipocampo e a amígdala, que intensifican o desexo ante os sinais asociados ao consumo.
Todas estas transformacións promoven a adicción, unha enfermidade crónica, polo que deixar de tomar fentanilo resulta cada vez é máis complicado. O organismo xerou a necesidade da droga para poder funcionar.
*Concepción Blasco Ros é doutora en Psicobioloxía da Universitat de València. Sandra Montagud Romero é profesora axudante doutora da Universitat de València.
Cláusula de divulgación: As persoas asinantes non son asalariadas, nin posúen accións, nin reciben financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declararon carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado anteriormente.