Hai algúns anos, nunha entrevista, a actriz Charlize Theron declaraba: “Son unha covarde, non permito que ningún médico me poña a man encima se non me anestesian antes. Mesmo cando me limpan os dentes teñen que atontarme con gas antes”. Describía así a súa hematofobia, o temor intenso a ver sangue, sufrir unha ferida, recibir unha inxección ou unha vacina ou someterse a un acto médico cruento.
Os afectados, aproximadamente un 4% da poboación, recoñecen o seu medo como excesivo e infundado e evitan as situacións que o producen. Algunhas destas persoas poden marearse, sentir náuseas e mesmo desmayarse ante a soa visión do sangue, co consecuente risco de lesionarse gravemente pola caída. Esta reacción anómala, denominada síncope vasovagal, obsérvase entre o 25 % e o 80% dos pacientes.
Claves dunha fobia diferente
En xeral, unha fobia pode definirse como un medo irracional, agudo e persistente a unha situación ou un obxecto que non supón unha ameaza real para a integridade da persoa. Esta sensación vai acompañada dunha excesiva activación fisiolóxica, como aceleración do ritmo cardíaco e aumentos da presión arterial, a frecuencia da respiración (hiperventilación) ou a sudoración.
Pero no caso da hematofobia, curiosamente, a reacción fisiolóxica é distinta. O ritmo cardíaco non só non aumenta, senón que mesmo pode diminuír moderadamente. Tamén hai un descenso brusco e pronunciado da presión arterial que diminúe a rega sanguínea cerebral, causando o mareo e a perda de conciencia.
É dicir, os hematofóbicos parecen mostrar reaccións de defensa ou protección de menos intensidade nas situacións relacionadas co seu medo.
Outra diferenza é que as vítimas desta fobia mostran unha evitación pasiva do obxecto que temen, o que se traduce nunha menor actividade eléctrica cerebral ao contemplar, por exemplo, unha imaxe relacionada co seu medo.
Por último, os afectados non mostran un aumento de actividade en rexións cerebrais clave para desencadear unha reacción de defensa rápida, como a amígdala cerebral (unha estrutura con forma de noz aloxada no interior do lóbulo temporal do cerebro), pero si noutras áreas relacionadas co control das emocións.
A hematofobia adoita aparecer na infancia, sófrena con maior frecuencia as mulleres e parece atenuarse coa idade. Tamén pode ir asociada a outros trastornos de ansiedade, e a súa severidade e o grao de angustia que provoca nos pacientes non adoita diferir do que experimentan outros fóbicos.
Ás veces afecta a membros da mesma familia e podería orixinarse por experiencias traumáticas ou por observar a outras persoas que a sofren. Pode interferir nas condutas de prevención de enfermidades e poñer así en risco a saúde do hematofóbico e a das persoas ao seu cargo. Por exemplo, unha proporción significativa de quen se negou a vacinarse durante a epidemia de covid-19 padecíana.
O misterio dos mareos e desmaios
Aínda non se coñece con exactitude a que se deben as reaccións fisiolóxicas propias da hematofobia. Unha hipótese é que o medo provocaría unha forte reacción inicial. Dependente do sistema nervioso vexetativo simpático (o que nos prepara para unha situación de alerta), esta manifestaríase cun aumento brusco da frecuencia cardíaca e da presión arterial, seguida dun forte incremento da actividade parasimpática que contrarrestaría a reacción anterior.
Isto desembocaría no descenso do ritmo cardíaco e a presión arterial, dando como resultado as sensacións de mareo e o desmaio.
O problema é que os datos non confirman do todo esa explicación. Máis ben, o que se observa é unha caída da presión arterial que non se adoita acompañar dunha baixada brusca da frecuencia cardíaca, senón dun leve descenso.
Ao mesmo tempo, a hiperventilación causaría unha diminución dos niveis de dióxido de carbono no sangue (hipocapnia) e un descenso da rega sanguínea cerebral, o que tamén contribuiría ao mareo ou náuseas e ao desmaio.
Esta reacción atípica podería deberse a unha alteración na regulación do sistema nervioso vexetativo. No noso laboratorio observamos que, xunto ao fallo en producir reaccións cardiovasculares de defensa durante a exposición ao obxecto temido, orixínase un aumento doutras respostas relacionadas co sistema parasimpático.
Outros resultados obtidos no noso laboratorio apoian esta hipótese. A exposición subliminar (fóra da conciencia) a imaxes de mutilacións debería producir un aumento de actividade na amígdala cerebral e a consecuente resposta de defensa, pero non provoca reaccións cardiovasculares defensivas nos hematofóbicos.
Ademais, atopamos que as situacións que desencadean o medo nestes pacientes non captan máis atención que outras, o que podería deberse a un control automático excesivo ante tales estímulos.
Da hematofobia tamén se sae
Para alivio de Charlize Theron e dos hematofóbicos en xeral existen varios tipos de tratamento para facer fronte a este pánico irracional, que se aplican illadamente ou en combinación.
En primeiro lugar, a terapia de exposición emprega imaxes ou películas de situacións relacionadas coa fobia. Preséntanse de forma gradual, seguindo unha xerarquía, ata culminar cunha situación altamente desagradable.
A terapia de tensión aplicada, pola súa banda, vai dirixida a impedir o desmaio, elevando a presión arterial e o fluxo sanguíneo cerebral mediante a contracción voluntaria durante uns instantes de brazos, pernas e tórax, deixando un descanso entre as contraccións.
Por último, cando se producen síntomas de ansiedade intensos, poden ser útiles a relaxación aplicada e as técnicas que instrúen en habilidades de afrontamento do estrés como complemento. Todos estes tratamentos parecen ter resultados similares, con melloras significativas de entre o 70 % e o 80 % dos pacientes.
Como se viu, trátase dun problema complexo que aínda necesita investigación adicional, pero para o que, afortunadamente, disponse de intervencións terapéuticas adecuadas.
*José María Martínez Selva é catedrático de psicobioloxía, Universidade de Murcia
Juan Pedro Sánchez Navarro é profesor de psicobioloxía, Universidade de Murcia
Cláusula de divulgación: José María Martínez Selva recibe fondos do Ministerio de Economía e Competitividade. Juan Pedro Sánchez Navarro recibe fondos do Ministerio de Economía e Competitividade.