Os casos de infeccións polos virus do Nilo Occidental e de Crimea-Congo aumentaron en España. Debido ás zonas xeográficas que inclúen os seus nomes, hai quen relacionou a súa maior incidencia coa chegada masiva de migrantes, pero esta idea é errónea. Vexamos por que.
O virus do Nilo Occidental é endémico en España
O virus do Nilo Occidental denomínase así porque se illou por primeira vez en 1937 no distrito de West Nile, en Uganda. Nos anos 50 illouse tamén de mosquitos, aves e humanos en Exipto. Pouco tempo despois producíronse os primeiros gromos en Israel e desde os anos 60 detéctase en Europa.
Os gromos foron medrando en extensión e virulencia, e en 2018 produciuse o maior gromo en Europa con máis de 2.000 casos en humanos.
En 1999 o virus chegou por primeira vez a América e estendeuse de forma explosiva por todo Estados Unidos, México, Canadá e países do Caribe.
Actualmente o virus está presente en todos os continentes salvo na Antártida. O primeiro caso español detectouse en 2004, pero o maior gromo ocorreu en 2020 con 77 infeccións e oito mortes. Este ano 2024 xa se diagnosticaron 17 casos, con dous falecidos na provincia de Sevilla.
En España o virus xa é endémico. Os datos moleculares e epidemiolóxicos suxiren que a primeira introdución deste virus na rexión do Mediterráneo occidental posiblemente foi a través de aves migratorias.
Actualmente están presentes en España dúas liñaxes do virus: a liñaxe 1 no centro e sur peninsular e a liñaxe 2 na zona nordeste. O virus non necesita novas introducións desde outros territorios para producir novos gromos, dado que se mantén a circulación de forma endémica na península ibérica.
O virus do Nilo Occidental non se transmite entre humanos
O virus do Nilo Occidental mantense na natureza entre mosquitos (do xénero Culex), que actúan como vectores, e aves silvestres, que actúan como reservorios ou almacén do virus. Na maioría das ocasións este ciclo biolóxico do virus pasa inadvertido, pero pequenos cambios climáticos e ambientais poden provocar un aumento da poboación de mosquitos e unha maior circulación do virus.
Nestes casos, o virus pode acabar “desbordándose”, infectando a outros animais, en concreto a cabalos e humanos, e pode causarlles enfermidade. Con todo, o virus nestes hospedadores “accidentais” non se multiplica suficientemente, aínda que pode causar enfermidade. Por iso, cabalos e humanos actúan como hospedadores finais ou “fondo de saco”, polo que non poden transmitir a infección. O virus do Nilo Occidental non se transmite por tanto entre humanos, excepto en casos de transfusións de sangue ou transplantes de órganos.
A maioría das infeccións humanas son asintomáticas. Menos do 20% presentan síntomas leves e inespecíficos como febre, fatiga, náuseas, dor de cabeza, erupcións cutáneas, dor muscular e debilidade. Menos do 1% dos casos clínicos provoca meninxites ou encefalites, que nalgúns casos poden desembocar en coma ou mesmo a morte.
Os pacientes de maior idade e con enfermidades preexistentes como inmunodeficiencias teñen maior risco de sufrir esta forma grave da enfermidade. A nivel veterinario, este virus pode chegar tamén a causar enfermidade grave, mesmo mortal, nos cabalos. Nas aves depende da especie: mentres que moitas son resistentes á enfermidade (polos e pavos), outras como gansos, córvidos e algunhas rapaces son altamente susceptibles e sofren taxas de mortalidade elevadas.
A febre hemorrágica de Crimea-Congo e as carrachas
O curioso nome do virus da febre hemorráxica de Crimea-Congo deriva das dúas rexións nas que se detectou por primeira vez. En 1945 detectouse un gromo dunha nova enfermidade hemorráxica que afectou a 200 militares soviéticos na península de Crimea. Doutra banda, en 1956 describiuse unha enfermidade similar en varios pacientes da República Democrática do Congo e de Uganda. Dez anos máis tarde confirmouse que os virus causantes destes dous gromos, separados por varios miles de quilómetros e con máis de 10 anos de diferenza, eran en realidade o mesmo, así que se decidiu incluír ambas orixes no nome do virus.
O virus de Crimea-Congo transmítese por carrachas, principalmente do xénero Hyalomma e pode infectar tanto a humanos como a animais, incluíndo mamíferos e aves. É o virus transmitido por carrachas cunha distribución xeográfica máis extensa. É endémico en gran parte de África, Asia, este de Europa e Oriente Medio.
Calcúlase que cada ano se producen entre 10.000 e 15.000 infeccións, das cales unhas 500 son mortais.
Desde 2010 o virus detéctase en carrachas no suroeste de España e en 2013 producíronse os primeiros casos humanos no país. Desde entón houbo algúns casos esporádicos, pero este ano 2024 faleceu unha persoa en Salamanca (a quinta desde 2010). É especialmente preocupante pola expansión xeográfica das carrachas, pola alta taxa de mortalidade que pode chegar a provocar e porque non hai vacinas dispoñibles.
A febre hemorrágica de Crimea-Congo si pode transmitirse entre humanos
Como no caso do Nilo Occidental, este virus tamén pode circular de maneira silenciosa no mundo animal. Illouse dunha gran variedade de animais como vacas, cabras, ovellas, lebres, ourizos, ratos e cans. Algunhas especies de fauna silvestre, como o cervo, actúan como reservorios.
O virus dispérsase por movementos de animais e “a bordo” de aves. Nos animais a infección adoita pasar desapercibida porque non desenvolven signos clínicos, pero actúan como almacén e amplificadores do virus. Aínda que a inmensa maioría das aves son inmunes á infección, poden diseminar o virus a longas distancias transportando carrachas infectadas.
A transmisión do virus ás persoas prodúcese principalmente pola picadura de carrachas. Un pequeno número de casos humanos contáxiase por contacto directo con órganos, sangue e fluídos corporais de animais ou persoas infectadas. O virus de Crimea-Congo si que pode, por tanto, transmitirse entre persoas se non se toman as medidas de bioseguridade adecuadas.
Os signos clínicos máis frecuentes son febre, dor de cabeza, rixidez de pescozo, escozor de ollos e fotofobia. Pode haber tamén náuseas e diarrea seguidas de axitación e cambios de humor bruscos. Nos casos máis graves aparecen os síntomas hemorráxicos: desde pequenas hemorraxias en pel, boca e gorxa ata grandes hematomas ou sangrados por boca, nariz etc. A taxa de mortalidade en humanos é alta, ao redor dun 30%.
A estratexia “Unha saúde”
Ambos virus son transmitidos por artrópodos (mosquitos ou carrachas) e son zoonoses, enfermidades dos animais transmitidas ao ser humano. Cando os invernos son máis suaves e a primavera chuviosa, o clima favorece que os mosquitos e as carrachas sobrevivan, polo que o esperable é que no verán haxa unha maior incidencia destas enfermidades.
O cambio climático, as alteracións dos ecosistemas e o cambio no uso do territorio son factores que inflúen na distribución destes virus, os seus vectores e os animais que lles serven de almacén.
O virus do Nilo Occidental e o de Crimea-Congo son dous exemplos da necesidade dunha abordaxe multidisciplinar (One Health, Unha Saúde) para a súa prevención e control. A colaboración entre entomólogos, veterinarios, biólogos, ambientalistas e médicos é absolutamente fundamental para detectar con rapidez a presenza destes virus e poder tomar medidas que minimicen o impacto sanitario na poboación.
Varias semanas antes de que se produzan casos en humanos, os virus pódense detectar en mosquitos ou carrachas, e tamén en aves, cabalos, cervos e outros animais. A vixilancia entomolóxica e veterinaria é por tanto crucial e funciona como sinal de alerta temperá da presenza destes virus.
*Ignacio López-Goñi é membro da Sociedade Española de Microbioloxía (SEM) e catedrático de Microbioloxía da Universidade de Navarra.
Cláusula de divulgación: Ignacio López-Goñi non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado.
A versión orixinal deste artigo foi publicada no blog do autor, microBIO.
