Os virus respiratorios son os responsables dunha serie de infeccións respiratorias agudas que son extremadamente frecuentes na poboación, especialmente en nenos pequenos.
Adoitan circular entre a poboación nos meses de outono e inverno –algúns virus tamén na primavera– e outros poden xurdir ao longo de todo o ano. Entre os virus respiratorios que infectan con maior frecuencia ao ser humano atópanse os rinovirus, o virus respiratorio sincitial (VRS), metapneumovirus, parainfluenza, adenovirus, bocavirus, coronavirus e o virus da gripe.
As enfermidades que producen son xeralmente leves, como é o caso da catarreira común ou a farinxite. Pero en determinadas circunstancias, xeralmente relacionadas coa situación clínica de base do individuo, poden dar lugar a complicacións máis graves.
Por exemplo, o VRS e algúns virus parainfluenza son responsables de moitas bronquiolitis e cadros graves en nenos de pouca idade. Pola súa banda, os coronavirus SARS, MERS-CoV ou SARS-CoV-2 poden producir afeccións respiratorias graves como pneumonía, insuficiencia respiratoria aguda e fallo multiorgánico.
En todos os casos, o mellor que se pode facer é acudir ao médico para que valore o cadro clínico e ofreza directamente as recomendacións de tratamento.
Os rinovirus, adenovirus, bocavirus preséntanse ao longo de todo o ano, pero a súa incidencia é maior ao principio de outono e na primavera. Os coronavirus e o virus respiratorio sincitial danse no outono, inverno e primavera. Por último, a gripe provoca epidemias estacionais durante os meses de inverno, cun pico de incidencia aproximadamente ás catro semanas do seu inicio. Adoita producirse entre finais de decembro e finais de xaneiro.
Como distinguir que virus nos infectou
Unha particularidade destes virus respiratorios é que producen un cadro clínico moi parecido, con síntomas comúns nas diferentes infeccións respiratorias. Por iso, o seu diagnóstico clínico é moi difícil.
Para que chegue a coñecerse o axente causante da enfermidade respiratoria é necesario realizar un diagnóstico microbiolóxico. É dicir, que se “lle poña un nome” ao episodio clínico. Non se fai en todos os casos porque non é necesario para facer un diagnóstico clínico e poñer un tratamento adecuado.
Con todo, se en determinados casos se lle dá nome, isto axudará a vixialo e a coñecer a epidemioloxía dese virus. É dicir, saber cando e como se presentan entre a poboación. Esta información é esencial para establecer medidas que favorezan o control dos distintos episodios clínicos.
Vixilancia dos virus máis mortais: o caso da gripe
A gripe é un dos virus respiratorios nos que se coñece mellor estes aspectos porque a súa vixilancia está moi desenvolvida en todo o mundo. Foi así porque, en contra da opinión de gran parte da poboación, a gripe non é unha enfermidade leve senón que dá lugar a un número elevado de hospitalizacións, complicacións e mortes cada ano.
Ademais, a gripe é capaz de producir pandemias entre cada 10 e 40 anos. De feito, a maioría da poboación actual coñeceu algunha das tres que se produciron durante o século XX. Por exemplo, a de 1918-19 ou a de 2009 coa emerxencia do virus A(H1N1) pdm09.
Estas dúas características fixeron da vixilancia da gripe un obxectivo prioritario de Saúde Pública en todos os países da nosa contorna. Ata antes da emerxencia da pandemia de Covid-19, a vixilancia da gripe baseouse en dous sistemas fundamentais.
- A vixilancia sentinela de gripe en Atención Primaria. Desde os anos noventa, os médicos sentinela notificaban as síndromes gripais que atendían na súa consulta e tomaban mostras respiratorias dalgúns destes casos para a súa confirmación virolóxica.
- O sistema de vixilancia de casos graves de gripe en hospitais, en marcha desde a pandemia de 2009. Esta ofrecía información sobre a gravidade da epidemia gripal e indicaba que factores de risco podían estar asociados a ela.
Ademais, como sistema complementario de vixilancia da gripe, recóllese información sobre a circulación do virus respiratorio sincitial. Este adoita presentarse un pouco antes que a onda estacional de gripe e informa sobre a posibilidade dun aumento de hospitalizacións por bronquiolite, sobre todo en nenos de pouca idade.
Así cambiou a pandemia de coronavirus os sistemas de vixilancia
A pesar de que dispoñiamos de sistemas de vixilancia de gripe moi consolidados, a emerxencia de Covid-19 en España en marzo de 2020 produciu unha distorsión das redes de vixilancia sentinela en atención primaria, que deixaron de funcionar como tal na súa maioría.
Os principais motivos foron a relocalización de médicos sentinela, os cambios nos patróns de consulta médica ( teleconsulta) e a aparición de centros de diagnóstico de covid-19. Todos eles cambiaron o circuíto habitual de vixilancia.
En canto aos sistemas de vixilancia de gripe grave en hospitais, ao basearse na notificación dos casos confirmados de gripe, non puideron ser adaptados á emerxencia do novo virus pandémico.
Vixilancia simultánea de todos os virus respiratorios de inverno
Este problema foi común en moitos países europeos. Por iso, as axencias internacionais de Saúde Pública, como o Centro Europeo para o control de enfermidades ( ECDC) e a Organización Mundial da Saúde (OMS) recomendaron a todos os países a adaptación dos sistemas históricos de vixilancia de gripe. O obxectivo sería convertelos en sistemas de vixilancia sindrómica sentinela de infección respiratoria aguda.
“Sindrómica” porque os sistemas captarían “síndromes respiratorias” nas consultas de atención primaria e hospitalaria do sistema sanitario, seguindo uns criterios establecidos.
“Sentinela” porque só se recolle información de parte dos médicos de atención primaria e hospitais do sistema sanitario en cada comunidade autónoma, de forma que a poboación vixiada sexa representativa de cada área.
Esta estratexia supón un cambio de paradigma na vixilancia de gripe e outros virus respiratorios. Agora está encamiñada á vixilancia simultánea, no mesmo acto médico, de infeccións respiratorias agudas ocasionadas por calquera virus respiratorio que poida circular ao longo de todo o ano.
Ademais, ofrece a posibilidade de estar preparados para “responder” fronte á emerxencia de calquera virus respiratorio no futuro.
A pesar deste desafío, varias comunidades autónomas pilotaron en España, durante a tempada 2020-21, a vixilancia sentinela de infección respiratoria aguda leve en atención primaria (Iras) e grave en hospitais (IRAG).
Circularán xuntos a gripe e a Covid-19?
Grazas ao seu esforzo, outras comunidades autónomas están a prepararse para responder o desafío de vixiar gripe e Covid-19 na tempada 2021-22 que acaba de empezar.
Tras a relaxación das medidas de mitigación da Covid-19 e a diminución da incidencia deste novo virus pandémico, os virus respiratorios parece que volven atopar un camiño adecuado para volver circular entre nós.
Por tanto, é a primeira ocasión na que é probable que circulen entre a poboación ambos os virus respiratorios á vez (Covid-19 e gripe), ademais doutros virus respiratorios mencionados anteriormente.
A vixilancia sentinela de Iras e IRAG ten como obxectivo dar información útil nesta nova situación epidemiolóxica. Pero a información non serviría de moito sen a axuda esencial das medidas preventivas que temos ao noso alcance: a vacinación fronte a Covid-19 que demostrou ser moi efectiva, especialmente na protección de complicacións graves e morte.
E a vacina fronte á gripe que, aínda que ofrece unha efectividade limitada para previr a infección, pode reducir as complicacións derivadas da infección gripal, incluídas a hospitalización e a morte.
* Amparo Larrauri é Científica Titular dos Organismos Públicos de Investigación (OPI9. Centro Nacional de Epidemioloxía, Instituto de Salud Carlos III).
Cláusula de divulgación: o autor non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declara carecer de vínculos relevantes alén do cargo académico citado.
