Por mor da pandemia de Covid-19 fixéronse de uso común algúns termos técnicos, moitos provenientes da medicina, que non sempre foron utilizados con coñecemento de causa. O mesmo sucedeu con termos provenientes da filosofía, sobre todo da epistemoloxía. Hai tres que resultaron particularmente socorridos e sobre os que, con todo, segue habendo unha gran incorrección no seu uso: negacionismo, anticiencia e pseudociencia.
Son tres conceptos moi relacionados e, de feito, tenden a solaparse en ocasións. Por iso é polo que as actitudes dalgunhas persoas poidan ser encaixadas en máis dun deles. É importante usalos con precisión porque, como estamos a ver estes días, un uso abusivo dalgún deles termina por diluír o seu significado.
Non todo o mundo é negacionista
No ámbito académico o termo negacionismo leva tempo cristalizando. Non é tan amplo como para incluír toda crítica aos resultados científicos, posto que isto convertería absurdamente nun negacionista a calquera científico que cuestionase, con boa base argumental ou fáctica, unha hipótese amplamente aceptada. Tampouco é tan estreito como para referirse só aos que rexeitan a evidencia histórica sobre o Holocausto (aínda que ese fose a súa orixe).
Os negacionismos máis estendidos hoxe refírense ao cambio climático, á existencia do virus da sida ou da Covid-19, e á efectividade das vacinas en xeral.
Os negacionistas adoitan defenderse dicindo que eles representan o san escepticismo e actitude crítica que debe predominar na ciencia. Con todo, isto é unha manobra de descoido. O negacionismo non debe confundirse co escepticismo organizado que, como sinalou hai décadas o sociólogo Robert K. Merton, constitúe un atributo característico da ciencia.
“Os negacionistas adoitan defenderse dicindo que representan a actitude crítica que debe prdominar na ciencia”
A diferenza deste, non pretende poñer en cuestión hipóteses científicas que non foron suficientemente contrastadas, senón que promove máis ben un rexeitamento dogmático e pouco razoado, frecuentemente por motivacións emocionais e ideolóxicas, de teses científicas ben establecidas acerca de determinados fenómenos.
Unha das mellores caracterizacións que se deron por agora do negacionismo está nun breve artigo de 2009 de Pascal Diethelm, un economista especializado en saúde, e Martin McKee, un médico que ensina sobre saúde pública.
Segundo eles, o negacionismo consistiría nun rexeitamento do consenso científico con argumentos alleos á propia ciencia, ou sen argumento algún. Isto xera a impresión de que hai debate onde realmente non o hai. Está ligado a cinco trazos:
- o recurso a ideas conspiracionistas.
- o recurso a falsos expertos e o desprezo polos expertos reais
- a selección a conveniencia dos datos e análises.
- a formación de expectativas imposibles sobre o que a ciencia pode realmente proporcionar.
- o uso de falacias lóxicas.
Anticiencia pola terra plana ou contra a evolución
Tamén na anticiencia atopamos a impugnación de hipóteses científicas ou de feitos ben establecidos pola ciencia, pero hai nela unha actitude cun carácter máis xeral.
Non se limita a negar un aspecto concreto ou unha explicación específica de certos mecanismos naturais, senón que rexeita unha teoría completa ou mesmo avances científicos fundamentais.
Dous exemplos moi claros serían o terraplanismo e o repudio da teoría da evolución por parte dos creacionistas radicais. Obviamente, na medida en que os negacionismos comportan case sempre, polo menos de forma indirecta, unha oposición a teorías ou feitos ben asentados pola práctica científica, asumen unha actitude anticientífica, aínda que non sempre sexa así.
Pode haber casos de persoas que neguen eses feitos ou teorías e fágano convencidos de que a boa ciencia é a que leva necesariamente á devandita negación.
Os negacionistas do cambio climático aférranse a unha pequena porcentaxe de climatólogos que casan coas súas ideas
Sería o caso, por exemplo, dos negacionistas do cambio climático que se aferran a esa pequena porcentaxe de climatólogos que negan só que o cambio climático estea causado pola actividade do ser humano.
Do mesmo xeito, unha persoa antivacinas que rexeite as vacinas de ARN porque cre que poden producir cambios no xenoma do vacinado estaría a manter unha actitude anticientífica, posto que esa crenza choca co que nos di a ciencia.
Unha persoa que desconfíe das vacinas contra a Covid-19 porque considera que aínda non se coñecen posibles efectos secundarios a longo prazo non necesariamente estaría comprometida con actitudes anticientíficas, aínda que cabería preguntarse se non estaría a levar os seus receos máis aló do prudente.
Un dos pioneiros no estudo da anticiencia foi o historiador da ciencia Gerald Holton. Xa a comezos dos 90 do pasado século avisábanos do perigo de que espertase “esa besta que dormita no subsolo da nosa civilización”. Parece que a besta espertou, posto que as actitudes anticientíficas empezan a facerse cada vez máis notables mesmo en países cun nivel educativo relativamente alto.
Unha persoa que considera que non se coñecen os efectos secundarios a longo prazo das vacinas non estaría realmente comprometida con actitudes anticientíficas
Constatouse mediante diversos estudos que os negacionismos e as actitudes anticiencia van ligados polo habitual á aceptación de teorías conspirativas e dos chamados “feitos alternativos”. É este un eufemismo para referirse a feitos que en realidade nunca se produciron, pero son asumidos por conveniencia.
Se alguén se opón ao consenso da ciencia sen ter xenuínos argumentos científicos ou datos fiables, debe articular algún tipo de explicación conspiracionista para xustificar por que existe ese consenso.
O recurso máis fácil é pensar que os científicos están comprados polas grandes empresas farmacéuticas, ou polas industrias biotecnolóxicas, ou polo poder político ou militar.
Esas teorías conspirativas foron levadas ao paroxismo por movementos como QAnon, cuxa crenza en que unha elite satánica e pedófila quere controlarnos a todos e impedir que Donald Trump triunfe, e para iso utilizan calquera medio ao seu alcance, incluíndo as vacinas, fai reformularse a definición do ser humano como animal racional.
Pseudociencia: falsidades disfrazadas de ciencia
As pseudociencias son disciplinas ou teorías que pretenden ser científicas sen selo realmente. Iso lévalles inevitablemente a chocar con teorías científicas aceptadas.
Exemplos populares hoxe en día serían a astroloxía, a homeopatía, a parapsicoloxía e a “medicina cuántica” (aínda que esta recibe outros nomes e ten diversas ramificacións).
Convén aclarar que, por moito que ás veces se confunda a homeopatía coa medicina naturista e co herbarismo, non son a mesma cousa. Nestas últimas o paciente recibe polo menos substancias que teñen un efecto químico sobre o seu organismo. O problema aquí sería o control das doses.
A homeopatía, en cambio, baséase na idea de que o poder curativo dunha substancia vén dado, entre outras cousas, pola dilución extrema coa que se administra. Pero as dilucións son tan extremas que é imposible que o paciente reciba unha soa molécula do principio activo.
A homeopatía defende as dilucións extremas, nas que é imposible que o paciente reciba unha soa molécula do principio activo
Para xustificar isto, os defensores da homeopatía recorren a unha teoría carente por completo de base científica, por non dicir simplemente contraria á ciencia, como é a da “memoria da auga”. Segundo esta teoría, a auga que estivo en contacto co principio activo garda memoria das súas propiedades químicas e esa “información” é a que se mantén no preparado homeopático e cura ao paciente.
O curioso é que, na maior parte dos casos, o que o paciente recibe non é un tarrito con auga, senón unha pastilla de azucre.
Contra o que algúns parecen crer, fiándose demasiado de Popper, as pseudociencias non son infalsables. É dicir, as súas teses poden ser postas a proba mediante contrastación empírica. De feito, moitas das afirmacións das pseudociencias están falsadas, posto que a ciencia mostrou que son falsas. As pseudociencias poden alegar, e de feito fano, que contan no seu haber con moitas “confirmacións” (no sentido de predicións cumpridas), o cal pode ser certo, pero obviamente iso non as fai científicas.
Ilustremos todo o que acabamos de dicir co exemplo da pandemia:
- O que nega que exista a pandemia ou o virus que a causa é un negacionista.
- O que rexeita as vacinas en xeral e, por iso mesmo, tamén estas vacinas contra a Covid-19, por crer que están feitas para danar ou para controlar á xente é alguén que mantén actitudes anticientíficas.
- Os diversos remedios que se propuxeron contra a infección coma se estivesen apoiados na ciencia sen estalo realmente, como os homeopáticos, son pseudociencia.
*Antonio Diéguez Lucena é catedrático de Lóxica e Filosofía da Ciencia na Universidad de Málaga.
Cláusula de divulgación: Antonio Diéguez Lucena non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado.