Liberar as patentes das vacinas da Covid-19 é a solución?

* Un artigo de Salvador Peiró, Beatriz González e Vicente Ortún para

Hai moitas voces reclamando suspender “temporalmente” as patentes de vacinas contra a Covid-19. Estados Unidos, a Unión Europea e Reino Unido lideran os territorios discordantes. E, para estupefacción de todos, Biden, cun golpe de efecto, acaba de descolocar ao mundo.

Publicidade

O xiro dos EUA responde a estratexias xeopolíticas. O America First trumpiano bloqueou exportacións de vacinas e materias primas abandonando á súa sorte aos seus tradicionais aliados. Rusia (Arxentina, Brasil, etc.) e China (Marrocos, Ucraína, etc.), cunha notable “diplomacia vacinal”, accederon a mercados que tradicionalmente lles resultaban alleos.

A UE, ata agora a farmacia do mundo, non parece aproveitar este título para aumentar a súa ascendencia xeopolítica. Ursula von der Leyen, e non sen lamentarse, ábrese agora a introducir o debate das patentes. Alemaña non é favorable. España, onte contraria, hoxe a favor, mañá xa veremos.

Hai dous rotundos argumentos, inapelables, para acelerar a dispoñibilidade de vacinas no mundo:

• O moral: ningún dereito de protección da propiedade intelectual debería prevalecer sobre o dereito humano universal á saúde e á vida.
• O egoísta: os riscos da Covid-19, mesmo para os países ricos, persistirán mentres se manteña a epidemia nos países pobres, aliñando solidariedade e propio interese.

Aceptados estes argumentos, a discusión céntrase en como acelerar o acceso ás vacinas. A “liberación” temporal de patentes podería non ser un mecanismo útil para este fin. E podería ter efectos negativos sobre a innovación (tamén nas vacinas para novas variantes). E mesmo distraernos do obxectivo esencial e demorar o acceso ás vacinas.

O problema actual non é tanto de prezos como de oferta, subministracións e dispoñibilidade. A pesar de que a solidariedade interesa aos países ricos, existe un evidente nacionalismo (mesmo populismo) vacinal. A UE, e outros países ricos, forman parte da iniciativa COVAX para distribuír vacinas aos países pobres. Pero os países ricos, o 13% da poboación mundial, compraron para si mesmos máis da metade das vacinas.

Sistema de patentes e regras de xogo internacionais

As patentes creáronse para incentivar a innovación e fomentar a súa rápida difusión porque a competitividade das organizacións e o benestar dos países depende da innovación. Buscan estimular ao innovador cun “premio”, un dereito de monopolio que, limitando o acceso universal e dando poder de mercado ao innovador, controla a oferta e incrementa os prezos.

A cambio deste privilexio, os que poden pagar dispoñen dun produto que probablemente non existiría sen este potente incentivo. e que, ás veces, como no caso das vacinas, ten un valor moi superior ao seu prezo.

“Ata agora non se inventou nada mellor para estimular a innovación, pero as patentes tamén impoñen barreiras á difusión do coñecemento”

Ata agora non se inventou nada mellor que as patentes para estimular a innovación. Pero as patentes tamén impoñen barreiras á difusión do coñecemento, dificultan e atrasan novos descubrimentos. En moitos casos, mesmo supoñen un dobre custo para a poboación (financiar publicamente a I+D e cubrir as perdas de benestar social polas restricións de acceso). Ademais, só estimulan a innovación que resolve necesidades dos que poden pagala (demanda solvente) mentres as enfermidades esquecidas (as de países pobres) continúan relegadas.

Os Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights (TRIPs) e a Organización Mundial do Comercio (OMC) regulan desde 1995 as regras do xogo e protexen internacionalmente os dereitos de patente. En 2003, os entón 146 membros da OMC acordaron unha licenza obrigatoria (sen consentimento do propietario) por razóns de emerxencia para producir medicamentos destinados a países con graves problemas sanitarios. Pero este acordo tivo demasiadas dificultades prácticas.

Alternativas para compaxinar acceso a medicamentos con innovación

Propuxéronse varias alternativas, non excluíntes entre si, para compaxinar estímulo á innovación e accesibilidade no caso de medicamentos e vacinas:

1. Adquisición da patente polos gobernos (en poxa e a valor social) para a súa transferencia ao dominio público, que requiriría unha gran coordinación entre gobernos.
2. Outorgar premios ao innovador, en lugar de patentes. O “premio” non restrinxe o uso do coñecemento e o mercado competitivo ocuparase da difusión. Ademais, desincentiva os custos de publicidade e os comportamentos anticompetitivos deseñados para aumentar os beneficios do monopolio.
3. Acordos de compra anticipada, en forma de compromisos ex ante para financiar o novo produto cando aínda está en fase de investigación. Foi a estratexia adoptada pola Alianza Global para Vacinas e Inmunización e o Banco Mundial para afrontar a baixa disposición a pagar nos países pobres, abandonando algúns enfermos (malaria, tuberculose, dengue, etc.) e deixando sen cobertura vacinal aos nenos.

Os acordos de compra anticipada de vacinas Covid-19 en 2020 foron a solución dos países ricos para priorizar a subministración de vacinas ás súas poboacións. Compartindo riscos co descubridor durante a fase de desenvolvemento da vacina, aseguraron o financiamento (e o risco de fracaso) ao innovador, e que a súa poboación recibise suficientes doses en prazo e prezo.

Adicionalmente, incorporan compras únicas para un país ou grupo de países. É a primeira vez que os acordos de compra anticipada se usan desta forma e supoñen un precedente moi importante (con aspectos que probablemente preocupen máis á industria farmacéutica que a liberación temporal de patentes).

A suspensión de patentes aceleraría a vacinación mundial?

Que é máis eficaz nestes momentos para garantir a subministración mundial de vacinas? Incentivar as licenzas voluntarias, sobre unha base cooperativa, ou eliminar temporalmente as patentes, apostando polas licenzas coercitivas?

Probablemente, a suspensión de seu non consiga no curto prazo a expansión necesaria da produción de vacinas. Polas seguintes razóns:

1. As limitacións de subministración actuais reflicten colos de botella na fabricación. O maior problema non é de incentivos á innovación, senón de escaseza de materias primas e de asegurar a calidade da produción. Moitas destas materias son difíciles de producir e están a suxeitas ás súas propias patentes (que poden ter mercados en produtos distintos ás vacinas Covid-19).
2. As vacinas non son só produtos, senón tamén procesos. A expansión da fabricación require tamén transferencia de tecnoloxía, un aspecto que se articularía mellor con licenzas voluntarias e mecanismos de compensación adecuados.
3. A produción de vacinas, ademais de considerables economías de escala, ten unha curva de aprendizaxe. As vacinas máis innovadoras teñen unha tecnoloxía moi complexa e requiren recursos especializados que non teñen as fábricas tradicionais.
4. A licenza obrigatoria ten que operativizarse. Pero, a cambio de que? E canto? Que que requisitos técnicos e recursos permiten que unha empresa estea cualificada para recibir a licenza? No caso de que todo isto se establecese na OMC, os países deberán cambiar a continuación as súas leis de propiedade intelectual. Levaría moitos meses, probablemente anos.
5. Serán necesarios acordos de financiamento público para o pago das licenzas obrigatorias e das vacinas que saian das fábricas de xenéricos. E tamén para o pago do resto de licenzas necesarias para a produción das vacinas.

Alternativas actuais á suspensión de patentes

Sen unha transferencia tecnolóxica decidida para ensinar como facelo, a suspensión de patentes ten moito de brinde ao sol. E despois precisarase un investimento masivo en capacidade produtiva. Nin a transferencia de tecnoloxía nin a instalación de nova capacidade poderán realizarse coa velocidade necesaria. E, quizais, sen comprometer a calidade.

Unha alternativa inmediata para vacinar ao mundo pasa por que os países ricos incentiven a cooperación dos fabricantes para que outorguen licenzas voluntarias a novos fabricantes, compartan con eles os coñecementos técnicos asociados á súa patente e asístanlles para producir e vender en mercados específicos.

A cambio, o titular da patente debe garantir a calidade do novo produto e pode recibir regalías sobre as súas vendas, que poderían pagar as organizacións multilaterais como a COVAX. As licenzas voluntarias, ademais, proporcionan boa imaxe ás grandes compañías farmacéuticas.

Os acordos de licenzas voluntarias de AstraZeneca e Novavax xa están a facilitar a produción a gran escala en India, Xapón e Corea do Sur. Moitas das vacinas resultantes están destinadas a países de baixos ingresos a través de COVAX.

A medio e longo prazo, convén asegurar que continúa a innovación en vacinas eficaces fronte ás potenciais novas variantes e asegurar cadeas de subministración de vacinas sostibles a longo prazo, maiores e máis robustas que as actuais. E non só a Covid-19. As outras vacinas tamén importan.

* Salvador Peiró é investigador da Fundación para el Fomento de la Investigación Sanitaria y Biomédica (FISABIO) da Generalitat Valenciana; Beatriz González López-Valcárcel é catedrática de Métodos Cuantitativos en Economía e Xestión na Universidad de Las Palmas de Gran Canaria; Vicente Ortún Rubio é catedrático emérito contratado de Economía e Empresa na Universitat Pompeu Fabra.

Cláusula de divulgación:

Salvador Peiró recibiu financiamento por axudas competitivas públicas nacionais (en xeral, accións de investigación ou innovación -proxectos, redes, RRHH, plataformas- da Acción Estratégica en Salud do Plan Nacional de I+D+i) e por acordos institucionais con firmas farmacéuticas e tecnolóxicas. Os financiadores nunca xogaron ningún papel no deseño dos estudios, a adquisición de datos, a súa análise ou interpretación. Tampouco tiveron acceso ás fontes de datos e nunca influíron na decisión de publicación. É tamén patrono da Fundación Instituto de Investigación en Servicios de Salud e membro da Asociación de Economía de la Salud (AES), da Sociedad Española de Epidemiología (SEE), da Sociedad Española de Salud Pública y Administración Sanitaria (SESPAS) e da Sociedad Española de Calidad Asistencial (SECA).

Beatriz González López-Valcárcel é socia da Asociación de Economía de la Salud (AES) e membro do comité científico COVID de Canarias, do comité asesor e de seguimento da COVID-19 en Asturias e do Grupo de Traballo Multidisciplinar do Ministerio de Ciencia e Innovación. Recibiu financiamento para proxectos de investigación competitivos do Plan Nacional de I+D e de proxectos europeos.

Vicente Ortún recibiu financiamento por axudas competitivas públicas nacionais e por acordos institucionais con firmas farmacéuticas e tecnolóxicas. Os financiadores nunca xogaron ningún papel no deseño dos estudos, a adquisición de datos, a súa análise, interpretación ou publicación. É membro do Consello de Goberno da Universitat Pompeu Fabra, do Consello Rector do Consorcio Parque de Salud Mar e da xunta directiva da Asociación Salud y Familia. Investigador principal do Centre de Recerca en Economia i Salut da UPF, socio e expresidente tanto da Asociación de Economía de la Salud (AES) como da Sociedad Española de Salud Pública y Administración Sanitaria (SESPAS).