En España, coa Lei Orgánica 2/2010, do 3 de marzo, de Saúde Sexual e Reprodutiva e da Interrupción Voluntaria do Embarazo recoñecéronse por primeira vez os dereitos sexuais e reprodutivos que non foran incluídos de forma explícita no texto constitucional de 1978.
A lei foi promulgada durante o Goberno socialista de José Luis Rodríguez Zapatero. A norma contou coa oposición do Partido Popular, que interpuxo unha demanda de inconstitucionalidade que segue sen sentenza 12 anos despois. Esta dilación chegou ante o Tribunal Europeo de Dereitos Humanos, que xa se pronunciou exhortando ao Tribunal Constitucional español a tomar unha decisión.
Sobre esta lei está a prepararse xa unha reforma desde o Ministerio de Igualdade, presentada pola ministra Irene Montero nunha comparecencia parlamentaria o pasado 23 de febreiro. Entre os cambios que se propoñen figuran a eliminación dos tres días de reflexión, a inclusión das menores entre 16 e 18 anos para poder interromper o embarazo sen permiso das nais e pais, e que o dereito ao aborto estea garantido en todos os hospitais públicos.
Tal como queda explicitado na Lei Orgánica 2/2010, para garantir os dereitos sexuais é necesario articular e implementar programas de educación sexual, tanto dentro do sistema sanitario como do sistema educativo.
Sobre esta lei está a prepararse xa unha reforma desde o Ministerio de Igualdade, presentada pola ministra Irene Montero nunha comparecencia parlamentaria o pasado 23 de febreiro. Entre os cambios que se propoñen figuran a eliminación dos tres días de reflexión, a inclusión das menores entre 16 e 18 anos para poder interromper o embarazo sen permiso das nais e pais, e que o dereito ao aborto estea garantido en todos os hospitais públicos.
Tal como queda explicitado na Lei Orgánica 2/2010, para garantir os dereitos sexuais é necesario articular e implementar programas de educación sexual, tanto dentro do sistema sanitario como do sistema educativo.
A educación sexual no sistema educativo
A educación sexual en España introdúcese por primeira vez no sistema educativo coa Lei Orgánica Xeral do Sistema Educativo (LOGSE) 1/1990 do 3 de outubro, que substituíu á Lei Xeral de Educación (LGE) de 1970. A LOGSE incorporaba a educación sexual a través dunha metodoloxía transversal: estes contidos non constituían unha materia específica e debían despregarse por todo o currículo.
Con todo, a transversalidade, que deixa no espazo difuso da responsabilidade compartida dos docentes (na súa maioría non formados nestes contidos) a inclusión dos contidos sobre sexualidade dentro das materias específicas do currículo, non conseguiu garantir a formación sistemática e rigorosa do estudantado.
Tampouco a seguinte reforma, a Lei Orgánica de Calidade de Educación (LOCE) 10/2002, introduciu ferramentas para traballala. Con todo, seguiu considerando a educación sexual como instrumento necesario para alcanzar a igualdade de oportunidades e a prevención de desigualdades.
Non será ata a Lei Orgánica de Educación (LOE) 2/2006 cando se inclúan de forma explícita os contidos relativos á educación sexual e ao recoñecemento da diversidade afectivo-sexual. Con todo, a seguinte reforma, apenas sete anos despois, a Lei Orgánica 8/2013 para a Mellora da Calidade Educativa (LOMCE), supuxo un retroceso ao eliminar a materia de Educación para a Cidadanía e os Dereitos Humanos incluída na LOE.
Coa última reforma educativa, a Lei Orgánica de Educación 3/2020, do 29 de decembro (LOMLOE), mantense o valor da liberdade e a tolerancia para fomentar o respecto e a igualdade a través das que alcanzar unha sociedade máis xusta para todas as persoas.
Con esta lei introdúcese unha nova materia en Primaria e Secundaria sobre valores cívicos e éticos, que presta especial atención á igualdade entre mulleres e homes e ao valor do respecto á mesma. De forma específica, en Bacharelato, inclúese como obxectivo fundamental promover a madurez persoal, afectivo-sexual e social que permita prever, detectar e resolver posibles situacións de violencia.
A análise de como as leis educativas han incluído a educación sexual en España permítenos concluír que desde o espazo da transversalidade aberto pola LOGSE en 1990 ata a última regulación da LOMLOE (2020), as leis educativas permiten, pero non garanten, a educación sexual. Desatenden así o mandato da UNESCO de incorporar a educación sexual integral no sistema educativo como unha materia obrigatoria.
A educación sexual integral, un obxectivo pendente
A educación sexual integral é un termo acuñado en EE. UU. (Comprehensive Sexual Education, CSE). Representa un proceso de ensino e aprendizaxe que inclúe os aspectos cognitivos, emocionais, físicos e sociais da sexualidade, en oposición aos programas baseados nos perigos, ou centrados en promover a abstinencia. Estes programas céntranse exclusivamente nos aspectos biolóxicos, presentan unha visión da sexualidade negativa e vinculada aos riscos (como as infeccións de transmisión sexual e os embarazos non desexados) e demostraron ser ineficaces e, mesmo, daniños.
O principal obxectivo dos programas de educación sexual integral, tal como subliña a UNESCO, é equipar aos nenas, nenos e mozos con coñecementos, habilidades, actitudes e valores que lles permitan promover a súa saúde e benestar. Tamén contribúen a empoderar aos mozos como cidadáns críticos e máis capacitados para defender os seus propios dereitos, así como a fomentar o respecto polos dereitos humanos, a igualdade de xénero e a diversidade.
As evidencias achegadas pola UNESCO, ademais, confirman que a educación sexual integral axuda na prevención e redución da violencia e a discriminación nas relacións de parella, mellorando a equidade, a autoeficacia e a confianza e contribuíndo a formar relacións máis fortes e sas.
Un grupo de investigadores de Alemaña e Dinamarca levou a cabo o primeiro informe sobre a implementación da educación sexual en Europa. Segundo os seus resultados, España é un dos países, do total de 23 avaliados, no que aínda non se implementou de forma sistemática a educación sexual integral, e onde o modelo máis estendido segue priorizando o modelo biologicista de prevención de riscos sobre o modelo integral desexable.
O papel das institucións e os pais
A énfase que a educación sexual integral debe ter na consumación dos dereitos sexuais de todas as persoas en España queda apontoado no Pacto de Estado contra a Violencia de Xénero. Con todo, a implementación da educación sexual integral segue sendo unha materia pendente do sistema educativo español.
Para superar a oposición social e as limitacións operativas que aínda persisten á hora de facer realidade unha educación sexual integral para todas as persoas, é preciso que as institucións gobernamentais garantan as actividades necesarias para proporcionala con éxito. É dicir, deben elaborar plans de estudos adecuados, garantir a formación e apoio apropiados aos docentes e facer seguimento e avaliacións eficaces dos programas.
Todo o anterior debe facerse en colaboración coas organizacións comunitarias e as asociacións de pais e nais, apoiando a creación de contornas físicas favorables e seguras, e desenvolvendo vínculos cos servizos de saúde.
Corresponde a toda a cidadanía velar por que así sexa.
*María Lameiras Fernández é psicóloga e profesora na Universidade de Vigo.
Clásula de divulgación: María Lameiras Fernández non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis aló do cargo académico citado.
