Por María Martinón Torres*
A danza do tigre é unha novela prehistórica na que o paleontólogo finlandés, Björn Kurtén, desenvolve unha trama de intriga centrada na interacción de Homo sapiens e Homo neanderthalensis. Os neandertais son descritos como “os brancos” pola súa pel clara, optimizada para absorber a radiación ultravioleta, tan escasa nas latitudes do norte nas que levan vivindo centos de miles de anos.
Os humanos modernos, pola contra, son retratados como “os negros”, pola súa orixe africana e a súa pel escura e, segundo Kurtén, son percibidos polos neandertais como “altos e elocuentes, cun discurso tan variado e flexible como o dos paxaros”.
Os neandertales senten fascinación polo fala humana, exquisita e prolixa en sons articulados que asemellan chíos e gorgoreos. Durante moito tempo non nos quedou máis remedio que acudir á ficción para poder pescudar en cuestións tan interesantes como o tipo de interacción que tiveron neandertais e humanos modernos ou, precisamente, a máis emblemática e tamén esquiva das grandes preguntas da evolución humana: Somos a única especie que pode falar?
A ciencia veu rescatarnos, e o estudo liderado por Mercedes Conde Valverde, da Cátedra de Otoacústica Evolutiva e Paleoantropoloxía de HM Hospitais e a Universidade de Alcalá, sacia a nosa curiosidade con evidencia paleontolóxica. A pregunta non era sinxela de responder, pois os órganos implicados na fonación –a larinxe, as cordas vocais, a lingua ou a glotis– non fosilizan.
Con todo, os investigadores aproximáronse ao estudo da linguaxe a través da reconstrución das capacidades auditivas dunha ampla mostra de fósiles neandertais e dos seus antecesores da Sima dos Ósos de Atapuerca (Burgos).
Unha proba rigorosa e creativa
Mediante tomografía axial computarizada, unha técnica de imaxe de gran resolución, os paleoantropólogos reconstruíron as cavidades do oído externo e medio destes fósiles e, aplicando un modelo biofísico do eido da enxeñería das telecomunicacións, conclúen que os neandertais oían exactamente no mesmo rango de frecuencias que os humanos modernos.
Estas capacidades auditivas están estreitamente relacionadas coa produción da linguaxe, pois as especies están polo xeral adaptadas para oír mellor precisamente as frecuencias que son quen de producir e nas que se comunican. O ancho de banda dos neandertais é igual de amplo que o dos humanos modernos, e moito máis que o dos chimpancés, cuxa comunicación está baseada nun repertorio de sons moito máis pobre.
Cabe así inferir que os neandertais, como os humanos modernos, tiñan a capacidade de oír e producir unha linguaxe complexa, rico en consonantes e quen sabe se “variado e flexible como o dos paxaros” que imaxinaba Kurtén.
‘O estudo combina rigor e creatividade e fixo literalmente falar aos mortos’
Este estudo combina a partes iguais rigor e creatividade, pois os investigadores atoparon unha forma orixinal e nova de, literalmente, facer falar aos mortos. Mercedes Conde e os seus colegas achegaron evidencia científica en favor dunha hipótese que a maioría dos científicos estabamos dispostos a aceptar.
É difícil concibir que unha especie intelixente, cun cerebro tan grande ou máis que o dos humanos modernos, cun comportamento complexo que inclúe a capacidade de ornamentación persoal, a disposición para a arte, a destreza na caza de presas grandes e pequenas, un historial extraordinario de supervivencia nas circunstancias climáticas máis adversas, e a cabeza —e o corazón— para o comportamento compasivo e as prácticas funerarias, non dispuxese dun sistema de comunicación complexo.
E que fose un sistema dabondo rico para compartir co próximo os matices necesarios que cobren o amplísimo espectro de estados emocionais —ledicia, preocupación, celos, medo, dúbida, simpatía, ansiedade, envexa, soidade, compaixón, dor, amor, ilusión— que implica vivir.
Entre o receitario universal de consellos, todos coñecemos o manido “Pensa antes de falar”. Hoxe podémolo ratificar. Os neandertais fixeron as dúas cousas: pensar e falar. Esperemos que nesa orde.
*María Martinón-Torres é directora do Centro Nacional de Investigación sobre a Evolución Humana (CENIEH).