O espectáculo que nos ofrece o panorama bélico actual reaviva unha das preguntas máis relevantes da bioloxía, a filosofía e a ética: é Homo sapiens unha especie violenta?
Trátase dunha cuestión complexa arredor da cal se desenvolveron escolas aparentemente contrapostas. Por unha banda, están as que cren que o mal é inherente á natureza humana. Por outro, as que imputan a agresividade de Homo sapiens a comportamentos aprendidos ou modulados polo contexto sociocultural.
Desde a antropoloxía, podemos tentar aproximarnos a esta cuestión analizando as mortes por agresión que marcaron a historia da nosa especie desde a súa orixe, e comparalas co nivel de interaccións letais que ocorre noutros animais, especialmente aqueles cos que estamos máis estreitamente emparentados.
Unha análise comparativa de máis de 1000 especies de mamíferos, realizado en 2016 e publicado en Nature, predicía para nosa especie un 2 % de mortes por violencia interpersoal. Unha porcentaxe similar á que se obtén tras analizar os datos históricos de máis de 600 poboacións de Homo sapiens desde a Prehistoria ata a Idade Contemporánea.
Ese 2 % é un número moi parecido ao obtido para a gran maioría de primates, o que apunta a que a nosa violencia podería ser unha herdanza compartida na nosa historia evolutiva con outros mamíferos sociais. É, en calquera caso, a cifra esperable para o tipo de animal que somos. Noutras palabras, non seriamos máis violentos do que nos corresponde como primates, o que non é de ningún modo un intento de relativizar a súa gravidade, senón de contextualizala dentro do reino animal.
Vivir en grupo propicia os conflitos
Un dos factores principais que parecen condicionar estas interaccións violentas é a nosa natureza social: vivir en grupo propicia os conflitos e a competición polos recursos, mentres que estes episodios apenas se rexistran en especies con modos de vida solitarios.
Este estudo tamén explica que os niveis de violencia fluctuaron moito dependendo da poboación, o momento histórico e o contexto sociocultural específico de cada grupo, incidindo na posibilidade de que ese instinto agresivo sexa, por tanto, culturalmente modulable.
Se analizamos, ademais, as cifras reais de mortes por homicidio, os valores oscilan arredor das seis mortes por cada 100.000 habitantes. Iso significa que en torno ao 0,006 % da poboación mundial morre por violencia conespecífica (a mans doutro individuo dentro da mesma especie).
Existen períodos particularmente letais, sobre todo aqueles en os que a violencia se exerce a gran escala pola implicación de polo menos un estado, ou conflitos civís ou coloniais que poden chegar a culminar coa brutal eliminación dun grupo enteiro. O exemplo máis representativo do primeiro caso foi a II Guerra Mundial, na que se estima que puido falecer en torno ao 2-3 % da poboación mundial, aínda que nalgúns países chegou a supoñer ata o 20 % da súa poboación. E de conflitos civís, destaca o recente xenocidio de Ruanda, que se saldou con máis de 800.000 mortos.
Pois ben, sorprendentemente, mesmo neses períodos singularmente atroces, a porcentaxe de humanos que morren a mans doutros humanos non adoita superar o que se predí para un primate.
Violencia interpersoal
As mortes por violencia interpersoal representan menos dun 1% das causas de morte fronte a máis dun 90 % de mortes por enfermidade e case un 10 % de mortes traumáticas (accidentes, suicidios, complicacións materno-infantís en relación co parto).
Estes números non recollen outros tipos de violencia indirecta ou agresións que non culminan necesariamente coa morte do individuo (tortura, abuso, discriminación, malnutrición). Pero en todo caso, á luz destas cifras resulta difícil concluír que a violencia caracterice á nosa especie (o que non minimiza, insisto, a súa gravidade).
Algúns tipos de violencia poden considerarse adaptativos cando son útiles para a consecución de recursos (comida, parella, espazo), especialmente se estes son escasos. Esa utilidade explicaría a súa persistencia, a pesar de constituír un comportamento claramente destrutivo que parecería ir en contra do propio éxito demográfico. Pero en global, Homo sapiens non naceu para matar.
De feito, a guerra require adestramento, non só físico senón tamén psicolóxico, que permita deshumanizar ao inimigo e facilitar así a súa aniquilación. Non cabe dúbida de que a invención da artillería e as armas por proxectil, coas que a nosa especie aprendeu a matar a distancia, facilitaron a evasión dos nosos mecanismos inhibitorios innatos contra a violencia. Porque ollos que non ven (ou que ven a distancia) non senten (ou senten menos).
A empatía e a compaixón non son noticia
A realidade é que o número de interaccións pacíficas e xestos empáticos e compasivos que articulan a nosa convivencia diaria é infinitamente maior que o número de episodios violentos; pero non son noticia. Non o son porque basta unha soa morte evitable, precoz, cruel ou “antinatural” para ensombrecer o armazón de accións silenciosas caritativas ou simplemente tolerantes ao redor das cales se organiza unha especie que dá cabida a moitos individuos moi diferentes.
As accións bondadosas non son noticia porque, para a nosa especie, ser respectuoso, paciente ou confiado –poñémonos en mans do médico, o transportista, o cociñeiro, o profesor ou o coidador, aínda que non os coñezamos– é o “normal”. E o que percibimos como atroz ou inaceptable, o “anormal” –a crueldade, o infanticidio, a tortura, a violación– o que se converte en noticia, porque nese clamor colectivo e esa noticia están tamén implícitos a denuncia e o rexeitamento.
Non quero con isto banalizar a barbarie de todas e cada unha das mortes violentas, pero si alertar contra o perigo de escudarnos nun derrotismo estéril. Non podemos permitir que o convencemento –non probado– de que a nosa especie é mala por natureza nos leve a rendernos por adiantado. En momentos de crises e desánimo social, quizá toque predicar o optimismo.
*María Martinón Torres: Directora do Centro Nacional de Investigación sobre a Evolución Humana (CENIEH), equipo de investigación de Atapuerca e autora de Homo imperfectus (Ed. Destino), Centro Nacional de Investigación sobre a Evolución Humana
Cláusula de divulgación: María Martinón-Torres recibe fondos do Ministerio de Ciencia e Innovación (Project PID2021-122355NB-C33 financed by MCIN/ AEI/10.13039/501100011033/ FEDER, UE) e The Leakey Foundation
