Martes 19 Marzo 2024

A lombos dun escaravello: así invade o nematodo os bosques ibéricos

*Un artigo de 

Escoitar que os nosos ecosistemas son atacados diariamente por organismos estraños procedentes de terras afastadas pode soar a ciencia ficción para os non iniciados no tema das especies exóticas invasoras. Son, con todo, ataques reais que van en aumento e poñen a proba a capacidade de defensa das nosas especies autóctonas.

Publicidade

É verdade que a maior parte destas invasións non prosperan, desaparecendo por si mesmo o axente invasor sen que fose necesaria a intervención humana. Con todo, hai unha pequena e moi perigosa porcentaxe de casos que provocan impactos severos nos nosos ecosistemas, ameazando a diversidade e mesmo a supervivencia das especies que o habitan, así como os procesos que nel se desenvolven e que o caracterizan.

O continente europeo, por exemplo, está a ser atacado por organismos procedentes doutras rexións cuxo tamaño non supera o dun botón, pero que provocan unha elevada mortalidade nos nosos bosques.

“Organismos cuxo tamaño non supera o dun botón provocan unha elevada mortalidade nos nosos bosques”

Exemplos de especies invasoras en Europa

Existen actualmente varias frontes abertas nos que se libran batallas entre estes exércitos de axentes nocivos e as defensas innatas das nosas especies arbóreas, que fan o imposible por defenderse.

Por citar algúns, o escaravello barreneiro da codia do freixo (Agrilus planipennis), procedente de Asia, causa desde hai tempo enormes danos e perdas millonarias en América do Norte, onde se introduciu de forma accidental. Máis recentemente, este insecto entrou en Rusia e dispérsase cara ao oeste, onde a abundante presenza das especies  hospedadoras e as condicións climáticas axeitadas facilitan o desenvolvemento e propagación desta especie invasora.

Imaxe ao microscopio do "Bursaphelenchus xylophilus". Foto: Duvi.
Imaxe ao microscopio do “Bursaphelenchus xylophilus”. Foto: Duvi.

Polo sur de Europa, concretamente en Italia, o perigoso escaravello asiático de antenas longas (Anoplophora glabripennis) expándese cara ao norte atacando a un amplo abano de frondosas arbóreas ás que causa a morte.

Polo oeste do continente, líbrase outra importante batalla entre o nematodo do piñeiro (Bursaphelenchus xylophilus), organismo procedente de América do Norte, e os bosques de piñeiro da península Ibérica, maioritariamente en Portugal, que foi con gran diferenza o país máis afectado ata a data, pero con incursións rexistradas tamén en España, con incidencia no sur de Galicia.

Como chegou o nematodo do piñeiro a Portugal?

O  nematodo da madeira do piñeiro é a maior ameaza que sofren os nosos piñeirais actualmente. Trátase dunha especie invasora de tamaño microscópico con forma de verme que, fóra da súa área natural de distribución, causa a morte das árbores que infecta en cuestión de semanas cando se dan as condicións climatolóxicas adecuadas (elevadas temperaturas e baixas precipitacións que  estresan ao arboredo), que xa se dan na maior parte da península ibérica.

En 1999, detectouse por primeira vez en Europa, concretamente no distrito de Setúbal, en Portugal, preto de Lisboa. Sospéitase que chegou alí en barco, nun cargamento de madeira infectada. Tras esa introdución accidental a súa expansión foi constante e imparable, chegando na actualidade para infectar gran parte do territorio portugués.

En España detectáronse xa varios focos illados en zonas próximas á fronteira con Portugal en Extremadura, Galicia e Castilla y León. Algúns destes focos son seguramente consecuencia do transporte de madeira infectada desde Portugal que se puidese producir a pesar das restricións impostas para evitar a expansión da enfermidade.

Outros focos poderían deberse a saltos por medios naturais desde as zonas infectadas, cada vez máis próximas á nosa fronteira. Varios destes focos puideron xa ser erradicados polos servizos de sanidade forestal, mentres que noutros se continúa traballando para conseguilo, sendo o sur de Galicia a zona máis crítica atendendo ao maior número de focos activos existentes na actualidade.

Voar sen ás

Unha particularidade do  nematodo é que, en por si, non ten capacidade de desprazarse dunha árbore a outra. Para facelo necesita da axuda dun insecto que o transporte. O aliado necesario en Europa atopouno nun escaravello da nosa fauna autóctona, o chamado  Monochamus galloprovincialis, un insecto de longas antenas común nos nosos bosques que se alimenta das pólas e perfora a codia das árbores para facer as súas postas.

Individualmente, este escaravello é unha praga secundaria debido a que, por si, non provoca a morte do arboredo. Pero desde a entrada do nematodo na península ibérica, este escaravello cambiou o seu status de insecto inofensivo a converterse no único vector do  nematodo do piñeiro en Europa.

A praga que mata os piñeiros ameaza a Rede Natura en Galicia

Así pois, o nematodo consegue viaxar polo noso territorio aínda sen ter nin patas nin ás, adherido ao corpo deste insecto que o traslada “ gustoso” dunha árbore a outra cando se despraza para alimentarse e reproducirse, suplindo así, a través deste proceso de dispersión natural, as limitacións de mobilidade do propio nematodo. O escaravello benefíciase á súa vez da aparición de árbores debilitadas pola acción do nematodo, utilizándoas para poñer os seus ovos nelas e completar o seu ciclo vital con moita máis facilidade.

Esta asociación que forman estas dúas especies é a clave da súa efectividade e da dificultade para combater a expansión do nematodo do piñeiro. Ambas as especies pasan gran parte do ano ocultas dentro das árbores e só durante a primavera e o verán, cando as novas xeracións do insecto vector emerxen das árbores infectadas portando xa ao axente invasor, é cando podemos atopalas fose da árbore.

Un modelo para predicir o avance do nematodo

Neste contexto, o noso traballo consistiu en desenvolver un modelo preditivo da dispersión natural do nematodo. Baseámonos nos voos do seu insecto carrexador para anticipar o avance probable da infección cara a España desde Portugal, identificando tanto as zonas que teñen maior probabilidade de verse invadidas por esta praga como o ano no que se espera que poida ocorrer dita invasión.

O estudo abordou tamén a avaliación da efectividade de diferentes medidas para a contención do avance desta praga invasora.

Segundo os resultados obtidos, o nematodo entraría primeiro no sur de Galicia, como xa está a suceder recentemente con novos focos detectados tras a publicación do noso artigo, e posteriormente penetrarase en España polo oeste, a través da Sierra de Gata entre Castilla y León e Extremadura.

Probabilidade de infección dentro de 10 anos estimada polo modelo. Fonte: Begoña de la Fuente Martín.
Probabilidade de infección dentro de 10 anos estimada polo modelo. Fonte: Begoña de la Fuente Martín.

É necesario xestionar activamente estas zonas para que os bosques de coníferas susceptibles de seren invadidos se desenvolvan en condicións óptimas que permitan mellores sistemas de defensa. Ademais, dada a intensidade do impacto e a velocidade de expansión do nematodo, as zonas infectadas requiren de medidas drásticas para parar ou polo menos retardar de forma significativa o avance da enfermidade.

En particular, a eliminación das árbores con síntomas de decaemento antes da emerxencia das novas xeracións de insectos carrexadores do nematodo, no outono e inverno, así como o  trampeo masivo do insecto vector mediante o emprego de trampas durante o seu período de voo, na primavera e verán, son medidas efectivas que permiten, segundo os resultados do noso estudo, retardar fortemente a súa expansión.


*Begoña de la Fuente é investigadora en enxeñaría forestal e do medio natural na Universidad Politécnica de Madrid (UPM), e Pieter S. A. Deck é investigador no Joint Research Center da Comisión Europea.

Cláusula de divulgación: a autora non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes alén do cargo académico citado.

DEIXAR UNHA RESPOSTA

Please enter your comment!
Please enter your name here

Este sitio emprega Akismet para reducir o spam. Aprende como se procesan os datos dos teus comentarios.

Relacionadas

Un congreso reúne en Vigo a expertos mundiais no estudo da velutina

O encontro reúne aos parceiros do proxecto Atlantic-POSitiVE, que conta con 2,3 millóns de euros de financiamento para conter o avance da especie en Europa

Unha cochinilla, aliada para combater a invasora unlla de gato?

Investigadores da UVigo demostran que a combinación da "Pulvinariella mesembryanthemi" co control mecánico acelera a descomposición nesta planta

A abraiante e preocupante historia da carpa ‘doméstica’ que se volveu xigante

O achado de individuos de gran tamaño en lagos de Minnesota despois de ser abandonados pon o foco nos graves riscos destas prácticas

Desvelan as principais claves da invasión de especies vexetais en Europa

Un estudo que analiza plantas como a acacia negra expón que as invasoras comparten patróns como abundancia, extensión e amplitude do hábitat