Venres 29 Marzo 2024

As enfermidades infecciosas derrotadas grazas ás vacinas

* Un artigo de

Case non nos acordamos porque na maioría das inxeccións que nos deron aínda eramos uns bebés. Quizá para algún campamento, ou cando unha ferida era profunda froito das nosas travesuras infantís.

Publicidade

As vacinas protéxennos desde hai moito tempo e, grazas a elas, como co xuramento de Escarlata O’Hara en Gone with the wind, xamais volveremos pasar algunhas das enfermidades graves que desde o principio da humanidade tiveron consecuencias catastróficas.

Non o faremos nin nós nin ninguén, a condición de que as campañas de erradicación se estendan masivamente, como nalgúns dos casos que imos lembrar. A esperanza é que a todas as enfermidades infecciosas as acabe levando o vento.

Tampouco podemos esquecernos de Edward Jenner, médico inglés que descubriu como o virus Vaccinia das vacas era capaz de provocar inmunidade contra a varíola cando se inoculaba en persoas sas. A partir de aí, as vacinas salvaron á humanidade dun gran número de enfermidades infecciosas.

A primeira enfermidade erradicada

A varíola é unha das enfermidades máis mortais e tamén a única que foi erradicada coa vacinación. Está causada por un poxvirus (Variola virus) que contén ADN como material xenético.

Atopáronse restos arqueolóxicos que testemuñan a incidencia da enfermidade sobre poboacións humanas moi antigas. A varíola transmitíase por un contacto próximo coas chagas ou as pingas emitidas pola respiración dunha persoa infectada.

A taxa de mortalidade era moi elevada (30%) e a enfermidade caracterizábase pola aparición de pústulas e posteriores cicatrices espalladas por todo o corpo, e nalgúns casos cegueira. A morte producíase pola resposta inflamatoria masiva que ocasionaba shock e insuficiencia multiorgánica. Adoitaba ocorrer durante a segunda semana da enfermidade.

A taxa da mortalidade da varíola era do 30%, e a morte producíase por un fallo multiorgánico e a resposta inflamatoria masiva

A vacina consiste na inoculación do virus vaccinia, semellante á varíola, pero que produce unha enfermidade leve. Non é unha vacina de virus atenuado nin inactivado, está vivo!

Desde 1977, a enfermidade considérase erradicada grazas á vacinación. Unha das vacinas que se está desenvolvendo contra a Covid-19 utiliza unha metodoloxía semellante cun virus de estomatite, pero está pouco avanzada aínda, comparándoa coas de ARN e adenovirus.

O último caso de contaxio natural diagnosticouse en outubro de 1977 e en 1980 a Organización Mundial da Saúde (OMS) certificou a erradicación da enfermidade en todo o planeta.

Máis ca manchas na pel

O sarampelo é unha enfermidade causada por un virus con ARN da familia dos paramixovirus. Do mesmo xeito que o SARS-CoV-2, reprodúcese e contáxiase (aínda que con moita máis eficacia) nas vías respiratorias altas. Ao redor do 90% das persoas susceptibles que se expoñen a alguén co virus acaban infectándose.

O ser humano é o único hóspede do virus do sarampelo. A enfermidade caracterízase por síntomas como febre, tose, dor de garganta e un característico exantema (manchas na pel). Pode presentar complicacións como bronquite, larinxite, pneumonía, encefalite e problemas durante o embarazo. A porcentaxe de casos mortais é do 1 por mil, pero en países en desenvolvemento pode chegar ata o 10%.

Nos países desenvolvidos, a maior parte dos nenos están inmunizados contra o sarampelo debido á vacina que reciben aos 12 meses. A vacina contra o sarampelo desenvolveuse nos anos 60 e está baseada no virus atenuado. Requírense dúas doses e adoita administrarse xunto á da rubeola e papeiras, na coñecida como triple vírica.

Calendario de vacinación en España.
Calendario de vacinación en España. Imaxe achegada polas autoras.

Aínda que a vacina do sarampelo contribuíu en gran maneira a diminuír a mortaldade infantil (calcúlase que evitou 1,4 millóns de mortes a nivel mundial), a enfermidade está lonxe de ser erradicada e no momento en que a poboación deixa de vacinarse, inmediatamente xorden surtos. Ao ser moi contaxioso, o número de persoas que sufrirían complicacións saturaría rapidamente os recursos hospitalarios dispoñibles: non nos soa de algo?

Soldados canadenses destacados en Europa durante a Primeira Guerra Mundial, en corentena por sarampelo. Fonte: University of Vitoria Libraries/Flickr.
Soldados canadenses destacados en Europa durante a Primeira Guerra Mundial, en corentena por sarampelo. Fonte: University of Vitoria Libraries/Flickr.

A vacina contra a parálise que se saborea

A poliomielite foi descrita por primeira vez polo alemán Jakob Heine en 1840. Está causada por un Enterovirus coñecido como poliovirus (PV). Contén tamén ARN e infecta e causa enfermidade só nos seres humanos, afectando principalmente o sistema nervioso. A maioría das infeccións de polio son asintomáticas. Só no 1% de casos o virus infecta e destrúe as neuronas motoras, causando debilidade muscular e parálise aguda flácida afectando fundamentalmente á poboación infantil.

A poliomielite é altamente contaxiosa e propágase facilmente de persoa a persoa a través de secrecións respiratorias ou pola ruta fecal-oral. Nas zonas endémicas, o poliovirus salvaxe é capaz de infectar practicamente a toda a poboación humana.

Cartel da campaña de vacinación contra a polio en España. Fonte: Francisco Herrera (Cultura de los Cuidados, 2015).
Cartel da campaña de vacinación contra a polio en España. Fonte: Francisco Herrera (Cultura de los Cuidados, 2015).

Hai dúas versións de vacina, unha de virus inactivado que se inxecta e outra de virus atenuado que se administra de modo oral. En 1988, a polio deixaba paralíticos a máis de mil nenos, cada día! A partir dun programa mundial de erradicación emprendido pola OMS conseguiuse que en 2001 houbese menos de mil casos en todo o ano.

A poliomielite está erradicada da maioría dos países occidentais, pero aínda non do todo no mundo. Espérase que sexa a segunda enfermidade viral por erradicar despois das varíola.

A vacina antitetánica, cada 10 anos

O tétano é unha enfermidade provocada por unha toxina segregada pola bacteria Clostridium tetani que se atopa na terra de cultivo, feces e intestinos de animais de granxa e ratas. As súas esporas, coas que resisten e se diseminan, pódense atopar na terra e na pel (tanto a de animais como humanos) e debaixo das unllas.

Existen datos antigos desde o século V a. C. nos que se describe esta enfermidade. Hipócrates foi o primeiro que describiu os síntomas do tétanos como hipercontracción de músculos esqueléticos. A enfermidade causa espasmos ou violentas contraccións musculares, rixidez e inestabilidade do sistema nervioso autónomo.

Non existe inmunidade natural e padecer a enfermidade tampouco confire protección a longo prazo. Por iso, á parte de medidas hixiénicas, a inmunización mediante a vacinación é a única forma de prevención da enfermidade.

A vacina antitetánica baséase nun “toxoide”, unha versión inactivada das “toxinas” que segregan as bacterias que producen a enfermidade. O toxoide non produce a enfermidade pero si activa o sistema inmune. Ten unha taxa de efectividade do 99%, pero a protección diminúe co tempo. Co cal é imprescindible asegurar a revacunación ao longo de toda a vida cada 10 anos.

A vacinación é universal e sistemática en nenos e adultos, segundo calendarios vixentes en cada país. Faise especial fincapé en maiores de 50 anos, anciáns institucionalizados, ambiente rural e laboral de risco, inmigrantes, enfermos que deban recibir cirurxía, persoas con diabetes, enfermos de VIH, con adiccións e persoas que se realicen tatuaxes ou piercing.

As vacinas xogaron un importantísimo papel en mellorar a calidade de vida en todo o planeta. Preveñen enfermidades e evitan sufrimentos e mortes. Non debemos esquecer que, grazas a elas, protectoras e invisibles, poderemos erradicar moitas enfermidades, coma se marchasen co vento.


* María Mercedes Jiménez Sarmiento é científica do CSIC e experta en Bioquímica de Sistemas da División Bacteriana no Centro de Investigacións Biolóxicas Margarita Salas (CIB-CSIC). Matilde Cañelles López é investigadora sobre Ciencia, Tecnoloxía e Sociedade no Instituto de Filosofía (IFS-CSIC); Nuria Eugenia Campillo é científica no Centro de Investigacións Biolóxicas Margarita Salas (CIB-CSIC).

Cláusula de divulgación: as autoras participan no proxecto BIFISO, PIE CSIC-COV19-027, financiado polo CSIC, para a loita contra a Covid-19 no marco da PTI Salud Global.

The Conversation
The Conversation
https://theconversation.com/es

DEIXAR UNHA RESPOSTA

Please enter your comment!
Please enter your name here

Este sitio emprega Akismet para reducir o spam. Aprende como se procesan os datos dos teus comentarios.

Relacionadas

Epidemias activas en 2022: como combater os gromos?

Ademais da sida e da covid-19, nestes momentos hai gromos epidémicos doutras seis infeccións humanas: gripe, VRS, polio, ébola, varíola do mono e cólera

Intelixencia artificial para predicir a evolución da pneumonía por covid

O sistema demostra unha maior predición da mortalidade, o ingreso en UCI e a necesidade de ventilación mecánica dos pacientes

Vacinas nasais para evitar a transmisión: o próximo obxectivo na loita contra a covid-19

O desenvolvemento de novas vacinas permite pensar non só en reducir hospitalizacións e mortes, senón en deixarmos KO o virus

Non todas as catarreiras son Covid-19: algúns dos virus máis habituais no inverno

O levantamento das restricións provoca que volvan circular virus propios das estacións frías, que supoñen un reto anual para a saúde pública