Actualmente, asistimos ao peor gromo de gripe aviaria da historia, que está a provocar mortes masivas de aves e empeza a afectar moitos mamíferos. O escenario é inquietante, xa que existe a preocupación de que se desencadee outro gromo global importante. Pero que sabemos do virus de gripe aviaria H5N1?
Que é o virus da gripe aviaria H5N1 altamente patóxena?
Existen catro tipos de virus de gripe estacional, denominados virus influenza A, virus influenza B, virus influenza C e virus influenza D. Todas as pandemias de gripe coñecidas foron ocasionadas por virus gripais do tipo influenza A, únicos responsables da gripe aviaria, ademais de causar a gripe común en humanos e as gripes porcina e equina. O reservorio ancestral de todos o tipo A son as aves acuáticas, en particular as incluídas na orde Anseriformes, ao que pertencen os gansos ou os patos, e na orde Charadriiformes, onde se atopan as gaivotas.
Os virus de influenza tipo A poden dividirse en diferentes subtipos dependendo dos xenes que constitúen as proteínas de superficie: a hemaglutinina (H) e a neuraminidasa (N). Ambas as proteínas son os antíxenos que recoñece o sistema inmunitario do hospedador. Existen 18 subtipos de hemaglutinina e 11 subtipos de neuraminidasa diferentes, de H1 a H18 e de N1 a N11, respectivamente. Iso implica que potencialmente existen decenas de combinacións do subtipo de influenza A, sendo H5N1 una delas. Dentro de cada subtipo existe unha considerable variabilidade, o que repercute na patoxenicidade da cepa.
Cal é o alcance do gromo actual?
Durante o ano 2020, a partir de virus que circulaban anteriormente, xurdiron virus H5N1 do clado 2.3.4.4b da influenza aviaria altamente patóxena (IAAP). Este clado propagouse predominantemente a través de aves migratorias a moitas partes de África, Asia e Europa. E convertéronse nunha ameaza para a saúde animal e humana en todo o planeta. A epizootia –o equivalente a epidemia pero en animais– provocou cifras sen precedentes de gromos en aves de curral domésticas e de mortes en aves silvestres. Entre outubro de 2021 e decembro de 2022, Europa sufriu un total de 2 918 brotes en aves de curral e 378 brotes en aves presas, rexistrou 4.480 infeccións en aves silvestres e sacrificou 50 millóns de aves nos establecementos afectados. Estes virus cruzaron a América do Norte a finais de 2021, e posteriormente a América do Sur no outono de 2022.
Pode infectar os mamíferos?
Nas últimas semanas, máis de 600 leóns mariños foron atopados mortos ou agonizando en praias peruanas no que foi o primeiro evento de mortalidade masiva de mamíferos salvaxes por gripe aviaria H5N1 en América do Sur. E non é excepcional. Algúns dos xenotipos recentes causaron infeccións graves con signos neurolóxicos en mamíferos como teixugos, gatos monteses, coiotes, golfiños, furóns, raposos, linces, sarigüeias, londras, porcos, marsopas, mapaches, cans e visóns. En concreto, os virus H5N1 do clado 2.3.4.4b detectados a finais de 2022 en visóns dunha granxa española teñen unha mutación pouco común (T271A) no xene PB2 que pode ter implicacións para a saúde pública. De feito, a mesma mutación está presente no xene PB2 de tipo aviario do virus da influenza A(H1N1) de orixe porcina pandémica do ano 2009 (H1N1pdm). Os estudos in vitro suxiren que os virus coa mutación T271A poderían infectar con maior facilidade aos mamíferos, incluídos os humanos.
É perigoso para os humanos?
O virus da influenza aviaria H5N1 altamente patógeno (HPAI) de orixe asiática foi detectado por primeira vez en 1996 en gansos en China, e por primeira vez en seres humanos en 1997 no medio dun brote orixinado en aves de curral en Hong Kong. A nivel mundial, desde xaneiro de 2003 ata o xaneiro de 2023, foron notificados 868 casos de infección humana polo virus da influenza aviaria A(H5N1) en 21 países. Deles, 457 foron fatais, o que supón unha mortalidade do 53 %. Entre 2020 e 2022, o número total foi de 7 casos e 2 falecidos.
As secuencias de virus destes casos humanos, cando estaban dispoñibles, non mostraron marcadores para a adaptación aos mamíferos nin para a resistencia a fármacos antivirais usados contra o H5N1 como o oseltamivir e o baloxavir. Por sorte, de momento este virus non ten a capacidade de unirse facilmente aos receptores das vías respiratorias superiores dos seres humanos, o que implica que o contaxio é difícil. Outra boa noticia é que, ata a data, non foi detectada ningunha transmisión de persoa a persoa. En base á información dispoñible, espérase que a inmunidade da poboación humana contra o clado 2.3.4.4b sexa mínima.
Quen ten máis risco?
As persoas máis vulnerables ás infeccións son aquelas que directa ou indirectamente manteñen un contacto próximo e regular con aves (domésticas, silvestres ou presas). Por exemplo, avicultores, veterinarios, matarifes, persoal de granxas infectadas, etc. Por iso, é recomendable o uso de equipos de protección individual (EPI) adecuados e outras medidas de protección para evitar a transmisión zoonótica nestes operadores.
Que síntomas presenta a gripe aviaria en humanos?
Os principais síntomas clínicos da gripe aviaria en humanos son febre de máis de 38 graos, dor muscular, dificultade respiratoria, tose e malestar xeral. Ademais, a maioría dos pacientes presentan unha diminución de linfocitos significativa e alteracións das encimas hepáticas. Os primeiros síntomas aparecen de 2 a 8 días despois da infección.
Hai tratamentos dispoñibles?
É recomendable que as persoas infectadas reciban tratamento canto antes con medicamentos antivirais. Algúns dos tratamentos recomendados en primeira instancia son oseltamivir, zanamivir, peramivir e baloxavir.
Existen vacinas?
Os virus candidatos para vacinas contra diferentes clados H5 están actualmente en desenvolvemento e actualízanse regularmente, dúas veces ao ano, durante as Reunións de Composición de Vacinas na OMS. De momento, hai virus candidatos para vacinas que superaron as probas de seguridade pertinentes, como son o A (H5N8) clado 2.3.4.4b feito de A/Astrakhan/3212/2020 e un virus similar ao A(H5N1), A/chicken/Ghana/AVL-76321VIR7050-39/2021.
Os Centros para o Control e a Prevención de Enfermidades estadounidenses produciron un virus de vacina experimental case idéntico á proteína hemaglutinina (HA) dos virus H5N1 do clado 2.3.4.4b detectados nos últimos meses en aves e mamíferos. Se é necesario, podería usarse para producir unha vacina para as persoas. Por outra banda, en novembro de 2022, un artigo publicado en Science mostrou que unha vacina de ARNm en desenvolvemento protexía a ratos e furóns contra 20 subtipos coñecidos do virus da influenza A e B.
Que medidas preventivas resultan útiles?
Algunhas medidas sinxelas son as seguintes:
- Evitar o contacto directo e próximo con aves silvestres, aves de curral e animais salvaxes enfermos ou mortos.
- Non consumir aves de curral nin produtos avícolas que estean crus ou pouco cocidos, incluídos ovos crus.
- O consumo de aves de curral, produtos avícolas e ovos debidamente cociñados é seguro.
- Lavar as mans con auga e xabón e extremar a hixiene despois de tocar aves.
- Non tocar a boca, o nariz ou os ollos despois de ter contacto con aves ou superficies que poderían estar contaminadas con excrementos ou fluídos de aves domésticas ou silvestres.
Ademais, é aconsellable que as persoas que poidan estar expostas a aves enfermas se vacinen da gripe estacional.
Ten potencial para causar unha pandemia?
É difícil predicir cando ocorrerá a próxima pandemia de gripe e que virus a causará. Ata a data, non existe constancia de transmisión sostida de persoa a persoa do virus H5N1 de alta patoxenicidade e non hai evidencia de reordenamiento xenético cos virus da influenza A humana.
Con todo, os virus H5N1 de alta patoxenicidade cambian constantemente, e os numerosos brotes actuais aumentan a posibilidade de exposición humana a aves infectadas ou de adaptación do virus a outras especies de mamíferos que poidan actuar como especie intermedia. Por tanto, é imprescindible manter labores de prevención, vixilancia, detección e control sobre os episodios presentes e futuros que protagonizará o virus H5N1, porque os actuais non serán os últimos que vexamos.
*Raúl Rivas González é catedrático de Microbioloxía da Universidade de Salamanca.
Cláusula de divulgación: Raúl Rivas González non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posee accións, ni recibe financiación de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, y declarou carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado.
