O meu pai fumou en pipa durante un tempo e recordo perfectamente esa substancia negra e pegañenta que quedaba adherida ao filtro do dispositivo: o alcatrán. Agora pensen nesa substancia entrando nos seus pulmóns e pegándose ás súas paredes. Repugnante, verdade?
Cos incontables estudos dispoñibles sobre os efectos do consumo de tabaco na man, convencernos sobre os danos que produce debería ser pan comido. As células que forman os nosos tecidos, órganos e sistemas son sensibles para os efectos de axentes externos tóxicos. E por todos é sabido que o tabaco contén moitos, á parte do alcatrán.
O peor é que moitos fumadores non só o asumen, senón que obvian que o seu consumo afecta gravemente as persoas do seu arredor.
Propoño a continuación facer unha viaxe acompañando o fume do tabaco que entra no noso corpo para ver os seus efectos –demostrados pola ciencia– sobre as nosas células.
Primeiros efectos na boca e a farinxe
Cando o fume do tabaco entra no noso organismo, as primeiras células que o reciben son as da boca, o nariz e a gorxa. As ata 50 substancias carcinoxénicas que contén este fume dilúense rapidamente na saliva e os fluídos nasais. Deste xeito chegan practicamente a todas as células do epitelio da boca, o nariz e a gorxa.
Entre outros efectos, estas substancias producen dano oxidativo, morte celular e, no peor dos casos, introdúcense no ADN provocando roturas e outros danos que, ao ser reparados, dan lugar a mutacións que poden desencadear cancro.
O fume do tabaco contén ata 50 substancias carcinoxénicas
Por tanto, non é de estrañar que o consumo de tabaco sexa un dos factores de risco máis importantes no oitavo tipo de cancro máis mortal: o cancro oral.
Ademais, o tabaco induce cambios nas funcións do sistema inmunitario que agravan a resposta a infeccións por diversos microorganismos. Estes efectos sobre o sistema inmunitario tamén están relacionados cunha maior predisposición a sufrir cancro.
A todo iso hai que sumarlle que o tabaco nos fai perder as capacidades olfativas e gustativas, mantendo un sabor amargo case continuo na boca. Por que? Todo apunta a que ten que ver coa perda da capacidade de transmisión nerviosa dos órganos sensoriais.
Danos a nivel pulmonar
Desde hai tempo sábese que o fume do tabaco provoca no pulmón unha serie de síntomas que se agrupan na chamada enfermidade crónica obstrutiva pulmonar ou EPOC. Nesta enfermidade, o desequilibrio provocado polo tabaco sobre as células epiteliais fai que xeren máis mucosidade e que sexa máis densa. Ademais, debido ao dano directo do tabaco sobre o tecido que mantén a estrutura do pulmón, obstrúense os bronquios e bronquiolos, xerando síntomas de asfixia.
Aínda por riba, as persoas con EPOC teñen maior predisposición a sufrir enfermidades cardiovasculares e, de novo, cancro de pulmón.
Macrófagos negros de alcatrán
Xa evoquei ao principio a imaxe da pipa do meu pai, negra e pegañenta polo alcatrán.
Sucede que o pulmón é rico en macrófagos que reaccionan aos ataques xerando respostas inflamatorias. Pois ben, eses macrófagos acaban inxerindo o alcatrán do tabaco e morren cargados desta substancia acumulándose e dando ese aspecto negro característico do pulmón de fumador.
Non cabe dúbida de que existe unha relación directa entre o consumo de tabaco e o cancro de pulmón, un dos máis agresivos
O fume do tabaco tamén trastorna a actividade dos macrófagos. Concretamente reduce a súa capacidade para defender o organismo fronte a diferentes axentes, especialmente virus, pero tamén células tumorais. E volvemos outra vez ao mesmo: ao final aumenta o risco de padecer cancro de pulmón.
Visto o visto, non cabe dúbida de que existe unha relación directa entre o consumo de tabaco e o cancro de pulmón, un dos máis agresivos. A súa supervivencia a 5 anos varía (segundo o tipo de célula afectada) entre o 60% e o 25% e causa máis dun millón de mortes ao ano en todo o mundo.
Nicotina: efecto sobre as neuronas e dependencia
Que fumar teña efectos pracenteiros debémosllo á nicotina, un alcaloide presente no tabaco. Actúa estimulando nas neuronas aos receptores nicotínicos, unhas canles iónicas que responden a substancias que transmiten a información entre as neuronas.
Como en calquera outro composto que estimula receptores de neurotransmisores nas neuronas, a estimulación permanente leva a un proceso de desensibilización das neuronas. Implica que as neuronas reducen a cantidade de receptores ou cambian a súa sensibilidade ao estimulante, polo que para obter a mesma resposta necesítase cada vez máis cantidade de estímulo. Cando isto ocorre, estamos ante un caso de dependencia.
O beneficio do consumo de tabaco é practicamente nulo fronte aos múltiples danos que produce nas células
O peor é que o proceso de desensibilización pode levar non só a unha dependencia da nicotina senón tamén a outras enfermidades como a perda de memoria ou a miastenia gravis, enfermidade caracterizada pola debilidade e fatiga muscular debida a unha falta de comunicación efectiva entre nervios e músculos.
Tamén se asociaron outros problemas como un maior risco de esquizofrenia ou psicose, depresión e ansiedade. A todo iso engádese que a afección neuronal pode provocar dor neuropática, é dicir, unha dor relacionada co sistema nervioso.
En resumo, o beneficio do consumo de tabaco é practicamente nulo fronte aos múltiples danos que produce nas células e os graves problemas de saúde que desencadea. E, con todo, moitas persoas introducen no seu organismo de forma voluntaria todos os compostos prexudiciais que ten o tabaco. Polo menos, que non sexa por falta de información.
*Guillermo López Lluch é catedrático da área de Bioloxía Celular. Investigador asociado do Centro Andaluz de Bioloxía do Desenvolvemento. Investigador en metabolismo, avellentamento e sistemas inmunolóxicos e antioxidantes. Universidad Pablo de Olavide.
Cláusula de divulgación: Guillermo López Lluch é membro da Sociedad Española de Biología Celular, da Sociedade Española de Bioquímica y Biología Molecular, da Sociedad Española de Geriatría y Gerontología, da Society for Free Radical Research e da International Coenzyme Q10 Association. As investigacións realizadas polo autor están financiadas por fondos públicos do Goberno de España ou do Goberno Autonómico de Andalucía.
