O alcance mundial do virus SARS-CoV-2 demostra que nesta era de globalización un fenómeno orixinado nun recuncho remoto pode ter consecuencias no outro extremo do mundo días, ou mesmo horas despois. A emerxencia de novos patóxenos non é algo novo, pero por que alcanzou a Covid-19 a condición de pandemia?
O SARS-CoV-2 axústase de maneira óptima, desafortunadamente, ao patrón máis probable e temido de patóxeno emerxente de éxito que se barallaba no mundo científico desde hai anos. Trátase dun virus (o que favorecería a súa rápida adaptación), de orixe animal, descoñecido para o mundo científico, de (relativamente) baixa mortalidade e alta transmisibilidade, e orixinario do sueste asiático, no que existe unha formidable variedade de especies animais que comparten nicho co home.
A pesar de que o SARS-CoV-2 encaixa con ese retrato robot, o mundo non foi capaz de previr a súa rápida diseminación, e hoxe está presente en máis de 180 países. A iso contribuíron a súa elevada transmisibilidade, a súa capacidade de ser diseminado antes de dar síntomas e a elevada proporción de casos asintomáticos ou con cadros leves.
Os primeiros casos notificados a finais de xaneiro en varios países europeos (Francia o día 24, Alemaña o 27, Finlandia o 29 e Reino Unido, Italia e Suecia o 31) estiveran en zonas de risco, o que fixo pensar que se podería conter a diseminación do patóxeno. Esa percepción mantívose ata a segunda quincena de febreiro, cando a identificación dun gran número de persoas infectadas no norte de Italia puxo de manifesto a existencia de transmisión local incontrolada. Esta pasouse por alto, en ausencia de signos clínicos, durante estas primeiras e críticas semanas nas que tivo lugar a diseminación do virus por todo o mundo.
Durante a primeira semana de marzo esta situación xeneralizouse noutros países de Europa. O domingo 8 de marzo nove países comunicaban xa máis de 200 casos, entre os que destacaban ademais de Italia (7.375 casos), Alemaña e Francia (máis de 1.000 casos) e España (673 casos). Isto puxo de manifesto a diseminación a pesar das medidas de corentena impostas a persoas infectadas que si foran identificadas.
Decisións baseadas na evidencia
Na actualidade en España notificáronse xa, a 18 de abril, máis de 188.000 casos de Covid-19, a un ritmo superior a 1.000 casos diarios desde o 13 de marzo, un día antes de que se instaurase no país o estado de alarma. Somos o segundo país do mundo por número de casos declarados, aínda que se descoñece o número de infectados reais en todo o mundo.
Non todo son malas noticias. Os datos poñen de manifesto un descenso na velocidade de diseminación da infección, pero é crucial determinar ata que punto seguen producíndose novas infeccións. Isto, unido a unha estimación da proporción da poboación xa exposta ao virus, permitiría definir con maior precisión os posibles escenarios aos que nos enfrontaremos a finais de abril.
As decisións que se tomen na xestión desta crise deben estar guiadas na medida do posible pola evidencia dispoñible, pero resulta extraordinariamente difícil tomalas nun contexto como o actual, no que existe unha gran incerteza sobre o grao real de diseminación do virus e sobre o efecto real das medidas que se tomaron ata a data. As métricas dispoñibles para medir este efecto, o número de novos casos e mortes notificadas, son imprecisas debido á falta de ferramentas de diagnóstico, as dificultades para confirmar todos os casos sintomáticos e a imposibilidade de valorar casos non sintomáticos nestes momentos.
Os datos xerados ata o de agora permiten, con todo, afirmar que a enfermidade moi probablemente empezou a circular en España a principios de febreiro, e posiblemente mesmo antes. Por tanto, o grao de infección na poboación xeral é sen dúbida moito maior do que pode supoñerse á vista dos casos notificados oficialmente, e estimacións de entre 1,5 e 7 millóns de persoas infectadas en España son, aínda que imprecisas, moi cribles.
E agora que?
É o momento de aprender dos erros cometidos e de tratar de xerar información que evite tomar decisións baseadas en suposicións erróneas. Aínda que as medidas tomadas estean a frear a circulación do virus, a súa capacidade real para conseguir a súa extinción e a súa eficacia a longo prazo é menos clara.
Dado que esta incerteza non se resolverá cando finalice o estado de alarma, e en caso de recuperarse a actividade económica, aínda que sexa de maneira parcial, será de vital importancia protexer polo menos aos colectivos de risco que se viron afectados pola Covid-19 e deseñar sistemas que permitan monitorar de maneira precisa a evolución da situación.
Dentro dos colectivos cuxa protección debe garantirse o máis axiña posible atópanse tamén os profesionais sanitarios, unha forza de choque nesta crise que tivo que absorber o primeiro impacto e cuxa importancia quedou, unha vez máis, de manifesto.
Outras medidas que deben ser consideradas o máis axiña posible deberían incluír a xeneralización do diagnóstico na medida na que vaia sendo posible para a identificación tanto de persoas portadoras (o que permitiría o seu illamento e a caracterización das dinámicas de excreción do virus, a súa duración ou a posible intermitencia da mesma) como de individuos que superaron a infección e, por tanto, poderían ter unha certa inmunidade fronte á mesma (que deberá ser tamén estudada).
Estas medidas facilitarían ademais a identificación de persoas que estivesen en contacto con posibles excretores do virus e estean en risco, tarefa que podería facilitarse tamén mediante a utilización de novas tecnoloxías, como se demostrou noutros países. É fundamental considerar nos próximos pasos desta crise a saúde da poboación como conxunto, un enfoque habitual na xestión de emerxencias sanitarias en sanidade animal pero que resulta máis complexo no caso da saúde pública. Resulta evidente que os anteriores episodios de emerxencia de patógenos non nos prepararon adecuadamente para responder fronte á Covid-19, polo que é crucial que polo menos aprendamos nesta crise como prepararnos para as seguintes.
* Julio Álvarez Sánchez é investigador Ramón y Cajal no Centro de Vixilancia Sanitaria Veterinaria (Visavet) da Universidad Complutense, e Lucas Domínguez Rodríguez é catedrático do Visavet.
Cláusula de divulgación: Os autores non reciben salario, nin exercen labores de consultoría, nin posúen accións, nin reciben financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declararon carecer de vínculos relevantes alén do cargo académico citado.
