A orixe do coronavirus SARS-CoV-2, á luz da evolución

*Un artigo de

A situación tan extraordinaria que estamos a vivir como consecuencia da pandemia da Covid-19 é só comparable, salvando as distancias, á que hai pouco máis dun século padeceu o mundo coa de gripe de 1918. Os efectos que produciu o novo coronavirus SARS-CoV-2 en todos os países son de enorme gravidade desde os puntos de vista clínico, económico e social. Fronte a isto, o persoal sanitario está a dar a súa vida (nalgúns casos de forma literal, lamentablemente) para salvar a dos demais. Nunca lles agradeceremos o suficiente todo o que están a facer. Os científicos intentamos achegar tamén o noso traballo e experiencia ao coñecemento deste virus e á loita contra el.

Publicidade

Con todo, ao mesmo tempo tamén se están difundindo por distintas vías informacións falsas, nesgadas e malintencionadas sobre todo o relacionado con esta pandemia. Nun mundo globalizado no que triunfan os boatos propagados a velocidade meteórica por todo o planeta, un dos temas que está a xerar maior desinformación é o relativo á orixe do SARS-CoV-2. Así, os conspiranoicos máis imaxinativos afirmaron que é un virus artificial, fabricado nun laboratorio.

A ciencia non se basea en opinións

A diferenza dos opinadores, os científicos baséanse en datos e no pensamento racional. Así, tras comparar a escala molecular este virus con outros relacionados que se caracterizaron durante as últimas décadas (desde que en 1965 foi descrito o primeiro coronavirus), estes datos dinnos precisamente o contrario.

O SARS-CoV-2 non é un virus artificial, senón que xurdiu por selección natural a partir doutros do xénero Betacoronavirus, dentro da familia Coronaviridae. O seu xenoma (unha cadea de ARN duns 29.900 nucleótidos de lonxitude) amosa diferentes porcentaxes de semellanza de secuencia con respecto aos outros seis coronavirus humanos coñecidos. Entre eles hai dous que se fixeron tristemente famosos nos primeiros anos deste século: o SARS-CoV-1, causante da epidemia da síndrome respiratoria aguda grave (SARS) en 2002, e o MERS-CoV, que produciu a epidemia da síndrome respiratoria de Oriente Medio en 2012.

As análises das secuencias xenómicas mostran que, como os demais coronavirus humanos, SARS-CoV-2 é tamén de orixe animal. Representa un novo caso de zoonose, é dicir, unha infección producida a través dun “salto de hospedador” do patóxeno doutra especie animal ata a nosa.

A comparación deste novo patóxeno cos coronavirus descritos desde os anos 60 axudan a despexar sospeitas

Por exemplo, un coronavirus moi similar ao SARS-CoV-1, responsable da epidemia de 2002, foi no seu día identificado en civetas de palmeira comúns (Paradoxurus hermaphroditus) dun mercado de animais vivos en Guangdong (China), así como en traballadores do mesmo mercado.

Pola súa banda, o novo SARS-CoV-2 non ten ao SARS-CoV-1 como o parente máis próximo. A día de hoxe, os membros do xénero Betacoronavirus máis parecidos ao virus causante da COVID-19 atopáronse en morcegos (o virus chamado BatCoV-RaTG13, que infecta á especie Rhinolophus affinis) e en pangolíns malaios (con varias secuencias detectadas na especie Manis javanica).

Pero a transmisión directa desde estes mamíferos aos humanos en épocas recentes é moi pouco probable, dada a gran distancia xenética entre os devanditos virus: a liñaxe do SARS-CoV-2 podería separarse dos coronavirus de morcego coñecidos hai polo menos 40 anos. Por tanto, están a buscarse coronavirus máis similares ao SARS-CoV-2 noutra ou outras “especies X” que puidesen actuar como intermediarias no salto definitivo ata os humanos.

Outra opción é que, a partir dunha transmisión afastada desde morcegos ou pangolíns, este coronavirus evolucionase na nosa especie durante moito tempo de forma asintomática, ata que hai poucos meses aumentou a súa virulencia e comezou a producir a enfermidade da Covid-19.

Un dato moi interesante é que, ao analizar en detalle a secuencia de aminoácidos da proteína que forma as características espículas de diferentes coronavirus, a do SARS-CoV-2 presenta algunhas diferenzas moi claras con respecto ás demais da familia.

Estas mutacións, e sobre todo a inserción de catro aminoácidos nun lugar concreto da súa estrutura, non poderían ser preditas por ningún científico a partir dos datos xenómicos previamente coñecidos. De feito, o xenoma do SARS-CoV-2 nin sequera contén os “rastros” que deixarían atrás as técnicas usadas para facer enxeñaría xenética no virus.

Ademais, comprobouse que a interacción entre esta proteína das espículas do SARS-CoV-2 e o receptor celular (nosa proteína de membrana chamada ACE2) non se produce segundo sería esperable dun proceso “deseñado” para optimizar o contacto e, por tanto, para tratar de xerar un virus máis eficiente infectándonos.

“Desprezan toda evidencia que lles chega desde a ciencia, pero á vez outórgannos aos científicos unhas capacidades extraordinarias”

Desprezo pola ciencia

A diferenza de como traballan os enxeñeiros (sexan industriais ou xenéticos), a evolución biolóxica non vai en busca da “perfección” ou a “optimización” senón que fai bricolaxe co dispoñible: as solucións que adopta non son as óptimas, só aquelas suficientemente viables en cada caso como para seguir avanzando. Este é un bo exemplo diso.

Por tanto, non é defendible que un deses “científicos tolos” das malas películas de ficción fose capaz de idear (e, moito menos, sintetizar) un virus como o SARS-CoV-2. De feito, esta é unha curiosa característica dos conspiranoicos: desprezan toda evidencia que lles chega desde a ciencia, pero á vez outórgannos aos científicos unhas capacidades extraordinarias, como sería a de construír un novo virus no laboratorio.

Pola contra, a natureza si que sabe facelo cando dispón do tempo suficiente e se produce un contacto estreito entre distintas especies animais coa frecuencia necesaria. Neste caso, os dous requisitos puidéronse dar no sueste asiático, especialmente nos mercados de animais vivos (como o de Huanan en Wuhan, na provincia chinesa de Hubei), polo que a natureza puido exhibir todo o seu potencial.

Propaganda conspiranoica

Outra das hipóteses infundadas en relación coa orixe da pandemia, que se está poñendo sobre a mesa desde o 14 de abril nalgúns medios de comunicación norteamericanos, como un columnista do The Washington Post e a cadea Fox, alentados desde a Casa Branca, é que o SARS-CoV-2 foi liberado desde un laboratorio do Wuhan Institute of Virology.

Neste centro si se traballou co coronavirus de morcego BatCoV-RaTG13 que citabamos anteriormente. Pero, tal como indicou nun comunicado do 16 de abril o eminente virólogo Edward H. Holmes (investigador da Universidade de Sídney, Australia, e autor de varios artigos sobre a orixe do SARS- CoV-2, entre eles dous citados máis arriba), dada a gran distancia xenética xa comentada resulta evidente que este virus de morcego non pode ser o antecedente directo do que está a producir a pandemia da Covid-19. De forma moi gráfica Rasmus Nielsen, xenetista da Universidade de California en Berkeley, indicou na súa conta de Twitter que ambos os virus son “tan parecidos entre si como unha persoa e un porco”.

Con todo, á hora de valorar o impacto desas noticias sen fundamento non podemos pasar por alto que unha enquisa recente cifra nun 48% a proporción de cidadáns estadounidenses que consideran ao presidente Trump como unha fonte de información fiable sobre o coronavirus.

Ademais, ao bulo do virus fabricado nun laboratorio e logo liberado desde el sumouse mesmo un premio Nobel que propón, sen ningún fundamento bioquímico, xenético ou evolutivo, que o SARS-CoV-2 contén secuencias do virus da inmunodeficiencia humana (VIH), causante da sida, introducidas de maneira artificial.

O virus da Covid-19 nin se creou nin escapou dun laboratorio

Moitos virus, incluíndo os coronavirus, o VIH e o virus da catarreira común, conteñen fragmentos xenómicos similares adquiridos nalgún momento afastado do seu pasado evolutivo, pero isto non ten nada de extraordinario.

Diante de toda esta serie de bulos, a OMS tivo que saír ao paso para, novamente, lembrar que a orixe máis probable do coronavirus SARS-CoV-2 é a infección desde animais non humanos.

A culpable é a promiscuidade viral

Contrariamente á idea do escape desde un laboratorio, a orixe deste novo coronavirus humano na natureza está claramente apoiado por esa promiscuidade viral que mencionabamos. Neste contexto, merece a pena lembrar os datos achegados polo zoólogo e ecólogo norteamericano Peter Daszak desde a súa conta de Twitter: arredor do 3% da poboación rural do sueste asiático ten anticorpos fronte a coronavirus de morcegos, e calculouse que aproximadamente 1,7 millóns de persoas están expostas cada ano a estes virus animais. A partir de aí, sen dúbida a evolución pode facer o resto.

These jumps occur every day. We conducted sero-surveys in SE Asia & found 3% of rural people have antibodies to bat CoVs. That means 1-7 million people per year exposed to bat origin SARS-related CoVs. It’s utterly illogical to think that this did not lead to the current outbreak

— Peter Daszak (@PeterDaszak) April 16, 2020

Así, por todo o que hoxe sabemos, é inverosímil que o “paciente 0” desta pandemia fose un traballador do Wuhan Institute of Virology infectado polo BatCoV-RaTG13. Non hai ningunha proba de que, nese instituto ou en ningún outro, se tivera traballado co virus humano SARS-CoV-2 antes de que as autoridades chinesas comunicasen as primeiras infeccións en Wuhan, o 30 de decembro de 2019. De todos os xeitos, dado como se adoita manexar a información nese país e os antecedentes que existen, pagaría a pena investigar a fondo se houbo unha ocultación de datos sensibles sobre este tema.

En calquera caso esta hipótese, sen fundamento científico pero probablemente útil no taboleiro da xeoestratexia mundial (sobre todo no contexto da rivalidade entre Estados Unidos e China), debería responder a algunhas preguntas clave. O suposto escape do laboratorio sería deliberado ou accidental? Se foi intencionado, con que obxectivo? Quen sería o responsable? Diante das afirmacións sen probas, estas preguntas quedan sen resposta.

Pagaría a pena investigar se China ocultou datos da infección, pero é inverosímil que se estivera traballando co SARS-CoV-2 nun laboratorio

Por outra banda, incluso supoñendo que fose certa a idea do escape desde ese laboratorio (ou desde calquera outro), con iso non se estaría dicindo nada acerca da orixe evolutiva do SARS-CoV-2. Por todo o comentado máis arriba parece imposible que o virus fose artificial. Se a súa orixe é natural atopariámonos de novo no punto de partida.

Esa postura é parecida á de quen, no ámbito da investigación sobre a orixe da vida, mantén que microorganismos xa completamente formados chegaron ao noso planeta fai uns 4.000 millóns de anos a bordo de meteoritos ou núcleos de cometas: tal hipótese, coñecida como “litopanspermia”, non responde as preguntas sobre a orixe da vida; só as cambia de lugar. O que é peor, convértese nun problema intratable pola ciencia, indistinguible do creacionismo.

No século XVIII, David Hume e Pierre-Simon Laplace expuxeron que as afirmacións extraordinarias requiren probas extraordinarias. Coas afirmacións dunha orixe artificial do SARS-CoV-2 ou dun escape desde o laboratorio de Wuhan, os seus autores non achegan ningunha proba. Nin sequera ordinaria. Por tanto, non debemos dar ningún crédito aos bulos e centrémonos no que di a ciencia, porque só a investigación nos campos da viroloxía, a xenética e a evolución permitiranos coñecer como se orixinou este virus. Iso contribuirá de maneira decisiva ao desenvolvemento de fármacos e vacinas, cos que finalmente lograremos vencer á pandemia da Covid-19.

* Carlos Briones é científico Titular do CSIC no Instituto Nacional de Técnica Aeroespacial (INTA) e vocal da xunta directiva da Sociedad Española de Virología.

Juli Peretó é catedrático de Bioquímica e Bioloxía Molecular e investigador do Instituto de Bioloxía Integrativa de Sistemas I2SysBio (Universitat de València-CSIC).